Ο άγνωστος Ελληνας της Εσπερίας

«Ονομάζεται Νίκανδρος Νούκιος· πατρίδα του η Κέρκυρα· θα ήμουν αισιόδοξος αν ελογάριαζα πως υπάρχουν δέκα Ελληνες που να έχουν διαβάσει λίγες φράσεις από τα γραφόμενά του. Και όμως, ύστερ’ από τον σχεδόν μυθικό Μασσαλιώτη, τον Πυθέα εκείνον του 4ου αιώνα προ Χριστού, ο Νίκανδρος είναι ο πρώτος Ελληνας που έγραψε τις εντυπώσεις του από την Αγγλία· ο πρώτος, ασφαλώς, που είδε και περιεργάστηκε το Λονδίνο και που μας άφησε μια περιγραφή του. […]»

Για τον συγγραφέα του βιβλίου «Ταξίδι στην Εσπερία» μιλά πολλά χρόνια πριν, το 1952, στις «Δοκιμές» του ο Γιώργος Σεφέρης, σε ένα κεφάλαιο με τον τίτλο «Ενας Ελληνας στην Αγγλία του 1545». Εχουμε την τύχη τόσα χρόνια μετά να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Αγρα σε μετάφραση και επιμέλεια του Πάολο Οντορίκο, με τη συνδρομή του ιστορικού σχολιασμού από τον ερευνητή του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Σπουδών της Φλωρεντίας Ζοέλ Σναπ.

Ποιος είναι όμως αυτός ο πολύτιμος περιηγητής για τον οποίο ο Σεφέρης εκφράζεται με τέτοιο θαυμασμό;

Αν δεν υπήρχε το μνημειώδες βιβλίο του «Ταξίδι στην Εσπερία» θα ήταν αυτό για το οποίο η ζωή του τον προόριζε: ένας αντιγραφέας κειμένων, ο Ανδρόνικος Νούκιος -μετέπειτα Νίκανδρος- που δεχόταν παραγγελίες από πλούσιους εμπόρους και ευγενείς της εποχής. Για τη ζωή του υπάρχουν πολύ λίγες πληροφορίες. Εικάζεται πως ήταν από ευκατάστατη οικογένεια και γεννήθηκε στις αρχές του 1500 στη βενετοκρατούμενη Κέρκυρα.

Τα τρία βιβλία που αποτελούν το «Ταξίδι στην Εσπερία» είναι αφιερωμένα σε πρόσωπα τα ονόματα των οποίων δεν μας προδίδει. Μιλά μόνο για τον εργοδότη του Ουρτάντο ντε Μεντόζα και κάποιους άλλους Ελληνες αντιγραφείς που συναναστρέφεται. Την εποχή εκείνη υπήρχαν αρκετοί μορφωμένοι Ελληνες στη Βενετία και ο συγγραφέας κινείται ανάμεσά τους παρατηρώντας τους.

Αργότερα όμως θα ταξιδέψει και η συγγραφή θα γίνει ο μοναδικός του σκοπός που για χάρη της ο μέχρι τότε αντιγραφέας των συγγραφέων της Αρχαιότητας, ο άνθρωπος της Αναγέννησης που συγχρωτιζόταν με τους σοφούς κύκλους της λόγιας Βενετίας, θα αλλάξει το όνομά του και θα υπογράφει Νίκανδρος.

Οπως περιγράφει στην εισαγωγή του ο Πάολο Οντορίκο, η αξία του γραπτού του Νίκανδρου βρίσκεται εξ ολοκλήρου στην προσωπική μαρτυρία για τα μεγάλα γεγονότα του 16ου αιώνα, στη λογοτεχνική ευρηματικότητα και στην ειλικρινή έκφραση των συναισθημάτων του που μας οδηγούν στην κατανόηση του ατομικού και συλλογικού σύμπαντος μιας ευαισθησίας: εκείνης του ανθρώπου της Αναγέννησης, αλλά ενός ανθρώπου με ιδιαιτέρως συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, ενός Ελληνα, ενός λόγιου και ενός πρόσφυγα.

Ο Νίκανδρος ομολογεί τις προθέσεις του στην εισαγωγή του: «Αποφάσισα να παραδώσω στη γραφή τη διήγηση της περιοδείας που με έφερε από την Ιταλία στη Γερμανία και στα βρετανικά νησιά και να τη γνωστοποιήσω σε σένα, τον άριστο ανάμεσα στους φίλους μου, που είσαι πολυμαθέστατος και ισχυρός (λείπει το όνομα), επειδή γνωρίζω καλά την καλοπροαίρετη προς το άτομό μου διάθεσή σου. […] Επειδή πιεζόμουν από αλλεπάλληλες οικονομικές δυσπραγίες που συνέβησαν στη ζωή μου, ευχόμουν και καραδοκούσα την ευκαιρία που θα με έφερνε σε κάποιο μέρος της οικουμένης, που θα με έκανε να φύγω σε τόπους άγνωστους για μένα και έτσι να αποκτήσω εμπειρία χωρών που ποτέ δεν είδα».

Και η ευχή του πραγματοποιήθηκε. Ταξίδεψε πολύ μεταφέροντάς μας μέσα από τα γραπτά του τις σκέψεις του χωρίς να έχει συνείδηση πως ζει τις μεγάλες αλλαγές που συμβαίνουν στην Ευρώπη. Βασιλείς και μονάρχες εναλλάσσονται, οι μεγάλοι θρησκευτικοί πόλεμοι είναι προ των πυλών και η τέχνη εξελίσσεται κάτω από πολιτικές και θρησκευτικές πιέσεις.

Ο Ελληνας αντιγραφέας ρουφά σαν σφουγγάρι τους ξένους τόπους και τις συνήθειές τους.

Γνώρισε τη φυγή αλλά γνώρισε και την εκτόπιση, την εξορία. Το ταξίδι, που γεμάτος ενθουσιασμό ξεκίνησε στο πλάι του πρεσβευτή Γεράρδου, τον αποξένωσε από τους φίλους του. Η Κέρκυρα, ο τόπος του, ήταν πάντα μια ανοιχτή πληγή, που πάντα ονειρευόταν να κλείσει όταν επιστρέψει εκεί. Στα γραπτά του ο αναγνώστης θα διαπιστώσει πως επιρρίπτει μεγάλες ευθύνες στους Δυτικούς που επέτρεψαν στους Τούρκους να αλώσουν τη χώρα του.

Εκτός από το βιβλίο αυτό ο Νίκανδρος είχε συντάξει στα νέα ελληνικά τη μετάφραση των Μύθων του Αισώπου, την οποία εξέδωσε το 1543. Του αποδίδεται επίσης η «Τραγωδία επί της αναιρέσεως της ελευθέρας επιλογής», ένα έργο στο ύφος της ιταλικής θεατρικής σάτιρας που περιέχει φιλομεταρρυθμιστικούς υπαινιγμούς.

Για πολλούς αιώνες ο Νίκανδρος είναι «αόρατος». Μόνο κάποιοι λόγιοι γνώριζαν το όνομά του και το «Ταξίδι του στην Εσπερία» είχε εκδοθεί αποσπασματικά. Μόλις το 1962 κυκλοφορεί στα ελληνικά μια ελλιπής κακή έκδοση. Και έτσι, τόσους αιώνες μετά, τα γραπτά του έφτασαν σήμερα στα χέρια μας σε μια εξαιρετική έκδοση.

Πού να το φανταζόταν εκείνος ο ταπεινός Ελληνας αντιγραφέας χειρογράφων πως θα τον συζητούσαμε σήμερα και πως θα βρισκόμασταν στα χρόνια της παντοδυναμίας του Διαδικτύου που με ένα απλό κλικ μπορείς να μεταφερθείς σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Και όμως, αν κάτι σου μαθαίνει αυτό το βιβλίο είναι πως σημασία έχει η ματιά του οδηγού σε κάθε ταξίδι, είτε αυτό γίνεται με υπερηχητικό αεροπλάνο είτε με βενετσιάνικη γαλέρα του 16ου αιώνα.