Σχέσεις εξουσίας

Τι είναι τελικά το φύλο που ορίζει τις ζωές μας; Γιατί οι έμφυλες ταυτότητες καθορίζουν τον τρόπο που θα υπάρξουμε σε αυτό τον κόσμο, βάζοντας ενίοτε τα θεμέλια της σεξιστικής βίας; Και για ποιους λόγος το επιτρέπουμε αυτό;

«Το φύλο είναι μια σιωπηλή εσωτερική διατύπωση της πρόθεσης να γίνεις και όχι μια προκατασκευασμένη ταυτότητα ή μια καθιερωμένη ουσία», έγραφε η Τζούντιθ Μπάτλερ, ανατέμνοντας στην «Αναταραχή φύλου» τους τρόπους με τους οποίους φοράμε το κοινωνικό μας φύλο και πώς το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον, οι σχέσεις εξουσίας και οι διαδικασίες λόγου διαμορφώνουν τις κατηγορίες Ανδρας και Γυναίκα, δύο κατηγορίες που δεχόμαστε για κάποιο λόγο ως δεδομένες. Παρόλο που η ίδια η πραγματικότητα μας δείχνει ολοένα και συχνότερα πως δεν είναι.

Πριν από περίπου δύο χρόνια, το γαλλικό δημόσιο σχολείο –μέσω τροπολογίας που κατέθεσε η κυβέρνηση Μακρόν στη γαλλική βουλή– κατήργησε τη χρήση των λέξεων «Ονομα πατρός» και «Ονομα μητρός» και τις αντικατέστησε με τις λέξεις «Γονέας 1» και «Γονέας 2».

Η τροπολογία είχε στόχο να αποτυπωθεί η οικογενειακή διαφορετικότητα στα έγγραφα που υποβάλλονται στο σχολείο και κατ’ επέκταση στην εξάλειψη των κοινωνικών διακρίσεων που βασίζονται στις σεξουαλικές προτιμήσεις των πολιτών της Γαλλίας. Δεν έλειψαν, φυσικά, οι αντίθετες φωνές, που καταδίκασαν αυτή την πρωοτοβουλία. Η FCPE, η μεγαλύτερη ομοσποδνία γονέων της Γαλλίας, υποστήριξε τον νόμο, επισημαίνοντας πως καταπολεμά τον σχολικό εκφοβισμό που πλήττει τα παιδιά, τα οποία δεν πληρούν τα παραδοσιακά κριτήρια.

Στη χώρα μας, τη σχολική χρονιά 2016- 2017, το υπουργείο Παιδείας εισήγαγε στα σχολεία την ενημέρωση για θέματα που αφορούν γκέι και έμφυλες καταστάσεις, στο πλαίσιο ειδικά αφιερωμένης Θεματικής Εβδομάδας.

Με βάση εγκύκλιο που απέστειλε σε όλα τα γυμνάσια, ορίστηκε ότι οι μαθητές πρέπει να εξοικειώνονται, μέσω της παιδαγωγικής διαδικασίας, σε μια σειρά από θέματα της προσωπικής και κοινωνικής ζωής. Το 2020, με απόφαση της υφυπουργού Σοφίας Ζαχαράκη, καταργήθηκε ο θεσμός της Θεματικής Εβδομάδας στα Γυμνάσια.

Είχε μεσολαβήσει η αυτοκτονία του 15χρονου Νικόλα Φιλίππου τον Ιούλιο του 2018, στο σπίτι του στην Αργυρούπολη, εξαιτίας του σχολικού εκφοβισμού που δεχόταν από συμμαθητές του γιατί ήταν «γκέι». Ο έφηβος, προτού δώσει τέλος στη ζωή του, άφησε ένα γράμμα, κατηγορώντας όχι μόνο τους εκφοβιστές του αλλά το εκπαιδευτικό σύστημα για την παιδεία που δίνει στα παιδιά.

Παρόλο που η υπόθεση σόκαρε την ελληνική κοινή γνώμη, το υπουργείο Παιδείας, επί κυβέρνησης Μητσοτάκη, δεν θέλησε να διατηρήσει έναν θεσμό ικανό να ευαισθητοποιεί τους μαθητές και τις μαθήτριες σε σύγχρονα ζητήματα, έτσι ώστε να καταπολεμηθεί η ομοφοβία και να ελαχιστοποιηθούν τα θύματά της.

Το σχολείο βρίσκεται, σαφέστατα, ανάμεσα στους φορείς κοινωνικοποίησης, που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της διαμόρφωσης της έμφυλης ταυτότητας. Τα παιδιά, μέσω των φορέων κοινωνικοποίησης –κυρίως οικογένεια και σχολείο–, ενσωματώνουν και συντηρούν σκέψεις και πράξεις που έχουν διαμορφωθεί από τον κυρίαρχο λόγο του δίπολου «άνδρας - γυναίκα» και την ευθυγράμμιση αυτού με το κοινωνικό δίπολο «αρρενωπότητα - θηλυκότητα».

Στην πραγματικότητα, η απόκτηση έμφυλων ταυτοτήτων και συμπεριφορών οφείλεται σε ερεθίσματα που δεχόμαστε από τη βρεφική ηλικία. Το παιδί λειτουργεί σαν δέκτης μαζικών προβολών από το πρώιμο περιβάλλον του και μετατρέπει τα ερεθίσματα που δέχεται σε νοηματοδοτημένες εμπειρίες, γύρω από τις οποίες οργανώνει την αίσθηση του εαυτού του και του φύλου του.

Αυτό ξεκινά από τις φαντασιώσεις –συνειδητές και ασυνείδητες– των γονιών για το φύλο του παιδιού τους ακόμα και πριν από τη γέννησή του και συνεχίζεται κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας στο ελληνικό σχολείο, όπου οι στερεοτυπικοί ρόλοι των φύλων βάζουν, συχνά, τα θεμέλια της έμφυλης βίας μέσα από την κατασκευή και τη στερεοτυπική αναπαραγωγή της αφήγησης που καθορίζει τα χαρακτηριστικά του «πραγματικού άνδρα» και της «πραγματικής γυναίκας» και την αναχρονιστική διάκριση της οικογένειας με βάση το φύλο των γονέων.

Οι ετεροφυλοφιλικές σχέσεις τοποθετούνται, δηλαδή, στο κέντρο –ως «φυσιολογικές» και κανονιστικές–, με αποτέλεσμα οι όποιες άλλες μορφές σεξουαλικών σχέσεων να εκλαμβάνονται ως «αποκλίνουσες» και «αφύσικες». Οτιδήποτε παρεκκλίνει από την ετεροφυλοφιλική πραγματικότητα, δεν είναι θεμιτό και είναι δύσκολη η αποδοχή του.

Κι ας είναι κοινή παραδοχή της ψυχιατρικής και ψυχαναλυτικής κοινότητας πως η θηλυκότητα και η αρρενωπότητα αφορούν ένα σύνολο πεποιθήσεων και πως αυτές οι πεποιθήσεις δεν είναι οι απόλυτες αλήθειες – και μεταβάλλονται όσο μεταβάλλονται και οι κοινωνίες, όπως γράφει ο Stoller. Γιατί το βιολογικό φύλο δεν είναι παρά μια πολιτική κατηγορία που θεμελιώνει την ετεροσεξουαλικότητα, όπως καταλήγει η Τζούντιθ Μπάτλερ. Και αυτό τροποποιείται ανάλογα με το σημείο του χάρτη που θα ακουμπήσει ο δείκτης στο γύρισμα της σφαίρας.

Ετσι, συχνά, οι έφηβοι μαθητές και οι έφηβες μαθήτριες που δεν «συμμορφώνονται» με τα πρότυπα της αρσενικότητας και της θηλυκότητας απομονώνονται ή πέφτουν θύματα εκφοβισμού, με αποτέλεσμα να κακοποιούνται ψυχικά και να αποξενώνονται από την εκπαιδευτική διαδικασία.

Γι’ αυτό και είναι ανάγκη μέσω της σχολικής εκπαίδευσης να αποδομηθούν τα έμφυλα στερεότυπα, να «ενσωματωθεί» στη συνείδηση των ατόμων ότι το βιολογικό φύλο αφορά τη γενετήσια ταυτότητα του ατόμου, ενώ το κοινωνικό φύλο αφορά, είναι, μια κοινωνική και πολιτισμική διαφοροποίηση ανδρών και γυναικών μέσα σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό πλαίσιο, μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Είναι εξαιρετικά επείγουσα η αντίσταση στις παγιωμένες αντιλήψεις περί αντρικής και γυναικείας ταυτότητας, η ανατροπή των κανονιστικών αρχών και κανόνων της σεξουαλικότητας, με στόχο τη δημιουργία σχέσεων ισότητας ανάμεσα στα φύλα και την αποφυγή του χλευασμού-περιθωριοποίησης όσων δεν συμμορφώνεται σε αυτό...

Για να έχουν όλα τα παιδιά ίσα δικαιώματα στην εκπαίδευση χωρίς τον φόβο του εκφοβισμού ή του στιγματισμού. Για να μην περιθωριοποιούνται, να μην «κακοποιούνται» και να μην πεθαίνουν τα παιδιά... εξαιτίας της αναπαράστασης του έμφυλου εαυτού τους...