Θεσμοί, αξίες, πολιτική

Τρία σενάρια για την εξέλιξη των θεσμών, των αξιών και της πολιτικής για τα ερχόμενα 20 χρόνια, με ορίζοντα την Ελλάδα το 2040, περιγράφουν στη μελέτη που συνέταξαν για την Επιτροπή «Ελλάδα 2021» ο Νίκος Αλιβιζάτος και ο Γιάννης Βούλγαρης, μέλη της Ολομέλειας της Επιτροπής και συντονιστές της ομάδας εργασίας που λειτούργησε στο πλαίσιο του φόρουμ «Η Ελλάδα το 2040».

Με βάση την εικόνα του παρόντος, περιγράφουν το σενάριο της παρακμής των δημοκρατικών θεσμών, το σενάριο της συνέχειας της Ελληνικής Δημοκρατίας εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης και το σενάριο του μετασχηματισμού της.

Ολα τα σενάρια έχουν ορισμένα κοινά μεθοδολογικά σημεία:

● Την αυτονόητη, ιδίως στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, εκτίμηση ότι η εθνική πορεία θα καθοριστεί από την εξέλιξη του διεθνούς πλαισίου. Το έθνος-κράτος δεν χάνει τη σημασία του, αλλά μετασχηματίζεται μέσα στο νέο περιβάλλον.

Ο μετασχηματισμός καθιερώνει μια διαλεκτική σχέση εθνικού-παγκόσμιου. Οπως συμβαίνει με όλα πλέον τα κράτη, η Ελλάδα στο μέτρο του μεγέθους της έχει ευθύνη για την αντιμετώπιση των οικουμενικών προβλημάτων, με πρώτο μέλημα την αντιμετώπιση της οικολογικής κρίσης. Η εθνική ευθύνη έχει λάβει και μια οικουμενική διάσταση, σύμφωνα με το γνωστό οικολογικό σύνθημα: «Σκέψου οικουμενικά, δράσε τοπικά».

● Η εθνική πολιτική και η ποιότητα των εθνικών ηγεσιών θα εξακολουθήσουν να αποτελούν κρίσιμη μεταβλητή για τη μελλοντική πορεία και τις επιδόσεις της χώρας.

● Η δυνατότητα της Ελλάδας να τα «καταφέρει στα δύσκολα», να ανταποκριθεί στις προκλήσεις, στα απρόβλεπτα του σύγχρονου κόσμου δεν θα εξαρτηθεί από μία και μόνο πολιτική δύναμη, αλλά από το πνεύμα και τις αξίες που θα επικρατήσουν στο σύνολο της κοινωνίας.

Θα ευνοηθεί από την εποικοδομητική επίδραση που θα μπορούσε να έχει ο πολιτικός ανταγωνισμός και από τη δυνατότητα του οικονομικού συστήματος να δημιουργήσει και να διαχύσει συνθήκες ευημερίας.

Τα τρία σενάρια ξεκινούν από το πιο αρνητικό και καταλήγουν στο πιο θετικό. Αναλύονται με βάση κοινά συστατικά ζητήματα, τα οποία διαθέτουν σχετική αυτονομία μεταξύ τους, γεγονός που μπορεί να οδηγεί σε ποικίλους συνδυασμούς και ενδιάμεσα ποικίλα σενάρια.

Σενάριο παρακμής των δημοκρατικών θεσμών

Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, οι υπάρχοντες ή οι διαφαινόμενοι «φαύλοι κύκλοι» συσσωρεύονται σε μια αρνητική σπείρα για τους δημοκρατικούς θεσμούς. Μια ακραία εκδοχή του σεναρίου μπορεί να περιλαμβάνει και μείζονες φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές. Η σημερινή κατάσταση παγκόσμιας αβεβαιότητας διατηρείται ή επιδεινώνεται.

Οι εκδηλώσεις της μπορεί να κυμαίνονται: συγκρουσιακός ανταγωνισμός ενός πολυπολικού κόσμου, αδυναμία συνεργασίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, συνθήκες νέου Ψυχρού Πολέμου, αστάθεια στα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο κ.λπ.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση αδρανοποιείται ή βρίσκεται σε στασιμότητα, που την περιθωριοποιεί πολιτικά, αν όχι και οικονομικά. Η «Ευρώπη» παύει να λειτουργεί ως προωθητική δύναμη εκσυγχρονισμού της χώρας, χωρίς να έχει προκύψει ένα εναλλακτικό πρότυπο. Η Ελλάδα παγιδεύεται για χρόνια στις χαμηλές θέσεις της διεθνούς οικονομικής και κρατικής ιεραρχίας. Οι γεωπολιτικές της συμμαχίες αδυνατίζουν, γεγονός που έχει αρνητικές επιπτώσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, χωρίς να αποκλείεται και η περίπτωση πολεμικής αντιπαράθεσης. Η αίσθηση της εθνικής απειλής μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια πολιτικής ψυχραιμίας, να αναδείξει αυταρχικές εθνικιστικές ηγεσίες που θα διαρρήξουν τον δεσμό με την Ε.Ε. και θα επιβάλουν στην κοινωνία μια «λογική στρατοπέδου».

Σενάριο συνέχειας της Ελληνικής Δημοκρατίας εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης

Η σημερινή κατάσταση παγκόσμιας αβεβαιότητας διατηρείται, χωρίς όμως να υποτροπιάζει σταθερά ή επικίνδυνα.

Ο πολυπολικός κόσμος παραμένει συγκρουσιακός, εκδηλώνονται ψυχροπολεμικές πολώσεις, οι οποίες ωστόσο περιορίζονται λόγω της παγκόσμιας αλληλεξάρτησης, γίνονται βήματα θετικά αλλά ανεπαρκή για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η Δύση εξακολουθεί να παίζει πρωτεύοντα αλλά όχι ηγεμονικό ρόλο, η ένταξη της Ελλάδας σε αυτήν παρέχει ορισμένη ασφάλεια χωρίς να αποκλείει τις εντάσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Ε.Ε. βαδίζει στον δρόμο των συγκλίσεων χωρίς θεαματικά άλματα, αλλά και χωρίς επικίνδυνες οπισθοχωρήσεις. Η «Ευρώπη» λειτουργεί ως προωθητική δύναμη εκσυγχρονισμού της Ελλάδας και ως πολιτισμικό σύμβολο. Η θέση της Ελλάδας στην Ε.Ε. έχει σταθεροποιηθεί τόσο στα μάτια των εταίρων, όσο και στη δική της εθνική κοινή γνώμη.

Ομως αυτά δεν αρκούν πλέον για την ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο. Η Ελλάδα κινδυνεύει να παγιδευτεί σε χαμηλή πτήση εντός Ε.Ε. λόγω δυσμενούς δημογραφικής εξέλιξης, χαμηλών μακροπρόθεσμων ρυθμών ανάπτυξης και χαμηλής παραγωγικότητας.

Σενάριο μετασχηματισμού

Το σενάριο του μετασχηματισμού θέλει όχι μόνο να αποφύγει αυτούς τους κινδύνους, αλλά και να αυξήσει τις δυνατότητες της χώρας μέσω εμπρόθετων παρεμβάσεων και μεταρρυθμίσεων. Στόχος είναι να επιτευχθούν νέες θετικές συνέργειες στρατηγικού και προγραμματικού χαρακτήρα που να συνενώνουν: ανάπτυξη - οικολογία, δικαιώματα - υποχρεώσεις, ατομικότητα - κοινωνικό δεσμό, εθνικό - υπερεθνικό, δημόσιο - ιδιωτικό.

Η σημερινή κατάσταση παγκόσμιας αβεβαιότητας εξελίσσεται θετικά στην κατεύθυνση του δημοκρατικού ελέγχου της παγκοσμιοποίησης. Ο πολυπολικός κόσμος παραμένει συγκρουσιακός, αλλά ενισχύεται η αντίληψη ότι η παγκόσμια αλληλεξάρτηση απαιτεί συνεργασία για την επίλυση των κοινών παγκόσμιων προβλημάτων. Μεταξύ αυτών κερδίζει έδαφος μια τολμηρότερη συνεργασία για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Ο διάλογος των πολιτισμών επικρατεί έναντι της σύγκρουσης των πολιτισμών.

Η Δύση εξακολουθεί να παίζει πρωτεύοντα αλλά όχι ηγεμονικό ρόλο και συμβάλλει στον διάλογο προτάσσοντας τις αξίες του οικουμενισμού, της δημοκρατίας και της αυτονομίας του ατόμου. Η ένταξη της Ελλάδας σε αυτήν εξακολουθεί να παρέχει ορισμένη ασφάλεια, επιπλέον όμως υπάρχει μια σαφής βελτίωση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις με πρωτοβουλία των κυβερνήσεων των δύο χωρών.

Αντί συμπερασμάτων, ο Νίκος Αλιβιζάτος και ο Γιάννης Βούλγαρης επισημαίνουν: «Είναι κρίσιμη η συγκρότηση ενός συνεκτικού πολιτικού οράματος. Θα πρέπει να βασίζεται σε μια πειστική ερμηνεία των ριζικών αλλαγών που βιώνουν σήμερα οι απλοί πολίτες, η οποία θα παραπέμπει σε ένα γενικό έστω όραμα μιας “δίκαιης κοινωνίας”, στο οποίο να αναγνωρίζονται ιδίως οι νεότεροι και οι πιο αδύναμοι.

Το ζητούμενο είναι να συγκροτηθεί μια ευρεία κοινωνική συναίνεση, που ασχέτως κομματικών προτιμήσεων θα αφορά τα βασικά: δημοκρατία, απόρριψη της βίας, ορθολογισμός, ρεαλισμός, Ευρώπη, εθνική ανασυγκρότηση, πρόοδος, κοινωνικό κράτος».