Τα περίπου 1.200 προσφυγικά σπίτια που διασώζονται στη Νίκαια και έχουν χτιστεί μεταξύ 1920 και 1945, προσφέροντας στέγη σε χιλιάδες οικογένειες προσφύγων από τη Μικρά Ασία, βρέθηκαν στο επίκεντρο επιστημονικής ημερίδας που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή και τη δημιουργία της πρώτης μορφής κατοίκησης των προσφύγων στη νέα τους πατρίδα, την Κοκκινιά, τη σημερινή Νίκαια.
Η ημερίδα με τίτλο «Σπίτια της Νίκαιας - 100 χρόνια μετά: Ερευνώντας την ανάγκη για την προστασία της Προσφυγικής Οικιστικής Ταυτότητας της Νίκαιας και τους πιθανούς Τρόπους Προσέγγισης» πραγματοποιήθηκε στον πολιτιστικό πολυχώρο «Μάνος Λοΐζος» και διοργανώθηκε από την Ενωση Δαρδανελλιωτών «Αγιος Θεόδωρος», σε συνεργασία με την Ελληνοαρμενική Φιλολογική - Αθλητική Ενωση «Αραράτ», την Ενωση Ποντίων Νίκαιας - Κορυδαλλού και την Πρωτοβουλία Πολιτών «Στην Οδό(ς) 8», υπό την αιγίδα του Δήμου Νίκαιας-Ρέντη.
Στόχος της ήταν να αποτελέσει το έναυσμα δημόσιου διαλόγου μιας περαιτέρω διερεύνησης των λόγων και των τρόπων προσέγγισης του προσφυγικού κτιριακού αποθέματος στη Νίκαια και, όπως χαρακτηριστικά τόνισε ο συντονιστής της συζήτησης Μ. Χαραλαμπίδης (ιστορικός-οικονομολόγος), «αυτό που κάνουμε σήμερα είναι σημαντικό γιατί μεταφέρει λίγο το ενδιαφέρον μας από το εκεί (μικρασιατικές πατρίδες) στο εδώ, στο τι έκαναν και στο τι έγινε με τους Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα».
Στην εκδήλωση παραβρέθηκε και μίλησε η γνωστή ανθρωπολόγος Renne Hirschon-Φιλιππάκη, ομότιμη καθηγήτρια Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και όπως είπε «η πρώτη της επαφή με την Κοκκινιά ήταν το 1969, ως ερευνήτρια, κάνοντας μια μελέτη μαζί μ’ έναν Ινδό αρχιτέκτονα».
Οταν αποφάσισε να συνεχίσει σε βάθος την έρευνα ως κοινωνική ανθρωπολόγος νοίκιασε το μπροστινό δωμάτιο σε ένα σπίτι στην οδό 8, στην παράγκα της κυρα-Μαρίκας και του κυρίου Πρόδρομου. Εμεινε εκεί έναν χρόνο. Η διαμονή της και οι εμπειρίες που απέκτησε αυτό το χρονικό διάστημα αποτέλεσαν το θεμέλιο του βιβλίου της το 2005 «Οι κληρονόμοι της Μικρασιατικής Καταστροφής».
«Σήμερα καταλαβαίνω ότι έγινα αυτόπτης μάρτυρας άθλιων συνθηκών που τώρα έχουν εξαφανιστεί από τη σύγχρονη Ελλάδα», σημείωσε και ανέφερε πως στόχος της ομιλίας της είναι να δείξει πως η πόλη αυτή προσέφερε πάντα στέγη και καταφύγιο για τους ευάλωτους ανθρώπους κάθε εποχής και ακόμα και σήμερα συνεχίζει να παρέχει στέγη σε ανθρώπους που το έχουν ανάγκη.
Τρεις συγγενικές οικογένειες από την Αλβανία κατοικούσαν το 2001 στον επάνω όροφο ενός δίπατου σπιτιού, ενώ Πακιστανοί μετανάστες νοικιάζουν προσφυγικά σπίτια από το 2008.
Να γίνει η περιοχή ένα πρότυπο και να αποδοθεί η πραγματική αξία που έχουν τα προσφυγικά σπίτια στη Νίκαια, τόνισε ο αρχιτέκτων, καθηγητής στο ΕΜΠ, Σταύρος Σταυρίδης, λέγοντας ότι τα προσφυγικά σπίτια, όπως της Καισαριανής, της λ. Αλεξάνδρας, της Δραπετσώνας και άλλων περιοχών, υπήρξαν σε εποχή ανάγκης, σπανιότητας και δυσκολιών, όμως επειδή φτιάχτηκαν και κατοικήθηκαν μέσα σε συνθήκες που δεν υπαγόρευε η κερδοσκοπία πάνω στη γη, μπόρεσαν να αποτελέσουν ένα αντιπαράδειγμα.
Μια αναγγελία για το πώς θα μπορούσε να γίνει η Αθήνα, «αν δεν μπαίναμε πλησίστιοι και με αυτή τη μανία της κερδοσκοπίας στην εποχή της αντιπαροχής».
Οι πρόσφυγες, όπως ανέφερε, δεν ήταν απλώς ένα άθροισμα από κατατρεγμένους και φτωχούς ανθρώπους στη μεγάλη τους πλειονότητα, ήταν ταυτόχρονα και ένα πολύτιμο κεφάλαιο κοινωνικών σχέσεων, το οποίο έφεραν ακόμα και στις πρώτες εκείνες στιγμές και στους πρώτους αυτοσχέδιους οικισμούς σαν μια εμπειρία πόλης.
Ο καθηγητής υποστήριξε ότι «η προσφυγική κατοίκηση και τα κελύφη στα οποία πρωτοαναπτύχθηκε αποτελούν μέρος μιας πολύτιμης πολιτισμικής κληρονομιάς που μπορεί να χρησιμεύσει και ως εφόδιο για την κριτική και την αυτοκριτική της σύγχρονης πόλης».
Η φροντίδα τους για τους υπαίθριους χώρους, ανέφερε, που είναι χαρακτηριστικό όλων των προσφυγικών οικισμών, εκπροσωπούσε στην ουσία μια αξία ζωής, έναν πολιτισμό που δεν είχε να κάνει μόνο με την καθημερινή επιβίωση, αλλά και με την ομορφιά της καθημερινής ζωής, με μια αξίωση ομορφιάς μέσα από τις σχέσεις με τους άλλους και τον δημόσιο χώρο.
Τέλος, σημείωσε ότι σε μια έρευνα που έκαναν στο Πολυτεχνείο εντόπισαν αυτή την περίοδο ως την πιο επιτυχημένη περίοδο παραγωγής κτιρίων συγκατοίκησης.
Στην ανάγκη διάσωσης των προσφυγικών κατοικιών αναφέρθηκε ο αρχιτέκτων, καθηγητής στο ΕΜΠ, Νίκος Μπελαβίλας, λέγοντας πως πρέπει «να απλώσουμε, να βαθύνουμε και να πείσουμε τον κόσμο για την αξία τους και τη διάσωσή τους».
Εξέφρασε την ελπίδα ότι στη Νίκαια θα γίνει κάτι καλό γιατί υπάρχει μια σημαντική δουλειά βάσης και μια αξιόλογη γενιά ερευνητών, ενώ, όπως τόνισε, το ερώτημα που πρέπει να μας απασχολεί γύρω από τα προσφυγικά σπίτια είναι αυτό: «Είναι όμορφα, είναι σημαντικά, τώρα τι θα κάνουμε; Πώς θα τα διασώσουμε;».
Ο καθηγητής αναφέρθηκε σε συγκεκριμένα παραδείγματα επιτυχημένης διαχείρισης προσφυγικών συνοικισμών, όπως αυτό τη δεκαετία του 1990 στη Ν. Ιωνία του Βόλου, όπου αγοράστηκαν από τον δήμο κτίρια και μικρές ενότητες τα οποία αξιοποιήθηκαν ως κτίρια πολιτισμού και δημοτικών υπηρεσιών, αλλά και την αξιόλογη προσπάθεια που έγινε στη Θήβα προκειμένου να υπάρξει ανάπλαση του προσφυγικού συνοικισμού.
Επίσης μίλησε για τη «μάχη» που δόθηκε να μην κατεδαφιστούν και να μην πουληθούν τα προσφυγικά της λ. Αλεξάνδρας, για την ιδέα του συνεταιριστικού εγχειρήματος, το οποίο στην πορεία προσέκρουσε σε πολλές δυσκολίες, η βασική σκέψη του οποίου ήταν ιδιοκτήτες και κοινωνικοί δικαιούχοι να κατοικήσουν εκεί μέσα, να συνυπάρξουν με διακριτές χρήσεις. Δυστυχώς το πρόγραμμα ανάπλασης των προσφυγικών διακόπηκε το 2019.
Ο δήμαρχος της Νίκαιας-Ρέντη Γ. Ιωακειμίδης κατέθεσε την πικρία του γιατί, όπως είπε, 27 χρόνια που είναι δήμαρχος ελάχιστες φορές η πολιτεία έδειξε να έχει ανοιχτό πνεύμα, αυτιά και μάτια για να δει πώς μπορούν να ξαναζωντανέψουν τα προσφυγικά, και για τον λόγο αυτόν εξετάζει όλα τα ενδεχόμενα για το τι μπορεί να κάνει ο δήμος με τους δικούς του αδύνατους πόρους.
Με την ιδιότητα του μηχανικού ανέφερε τη μεγάλη σημασία που έχει να διασώζεται ο δομικός πολιτισμός μιας εποχής, μιας πόλης. Και ο δομικός πολιτισμός των προσφύγων του ’22 είναι τα προσφυγικά, τα «γερμανικά», σε αυτά κατοίκησαν οι άνθρωποι, σε αυτά στηρίχτηκε η πόλη και στη συνέχεια μεγάλωσε.
Επισήμανε την ανάγκη να διασωθεί ένα «γερμανικό» και μια «προσφυγική πολυκατοικία», να απαλλοτριωθούν δηλαδή και να κατασκευαστούν με τον ίδιο τρόπο αλλά με καινούργια υλικά, έτσι ώστε να αντέξουν άλλα 100-200 χρόνια.
Στη συνέχεια εξήγησε τις δύσκολες και χρονοβόρες διαδικασίες που βρίσκονται σε εξέλιξη ώστε μια πολυκατοικία 12 διαμερισμάτων να γίνει το Μουσείο του Προσφυγικού Ελληνισμού, εκφράζοντας την ελπίδα η περιφέρεια και το ΕΣΠΑ να σταθούν στο πλευρό τους γιατί το Μουσείο πρέπει να γίνει, «το οφείλουν στην πόλη».
Τέλος αναφέρθηκε στη σημαντική προσπάθεια του δήμου να αναπλάσει τους εσωτερικούς χώρους των προσφυγικών κατοικιών, εξηγώντας ότι στη μέση αυτών των σπιτιών υπήρχε ένας κοινός χώρος που ήταν τα πλυσταριά, οι τουαλέτες κ.ά. Αυτός είναι δημόσιος χώρος, που ο δήμος μπορεί να παρέμβει και ήδη το έχουν κάνει σε 5 οικοδομικά τετράγωνα.
Μέχρι το τέλος του χρόνου θα έχει ολοκληρωθεί η δημοπρασία ενός μεγάλου κομματιού εσωτερικών τετραγώνων και συνεχίζουν την προσπάθεια εξεύρεσης χρημάτων προκειμένου να αναμορφώσουν στο σύνολο τους εσωτερικούς χώρους των προσφυγικών.
Διάσωση «Γερμανικών»
Με στόχο οι πολίτες να γνωρίζουν πού εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες όταν εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες στη Μικρά Ασία, ο δήμαρχος Νίκαιας-Ρέντη Γιώργος Ιωακειμίδης τον περασμένο Απρίλιο ανακοίνωσε τις προσπάθειες της δημοτικής αρχής να διασώσει τουλάχιστον ένα από τα «Γερμανικά» σπίτια στη Νίκαια και μαζί με αυτό την ιστορική μνήμη που τα συνοδεύει.
Τα προσφυγικά σπίτια που ονομάστηκαν «Γερμανικά» βρίσκονται σε μια γειτονιά κάτω από την πλατεία Κρήνης, γνωστή ως «τα Γερμανικά». Πρόκειται για ισόγειες παράγκες – σπίτια 50 τ.μ. με δίριχτες κεραμοσκεπείς στέγες, τελείως διαφορετικά από τα υπόλοιπα σπίτια της πόλης. Αυτά ήταν μέρος της γερμανικής αποζημίωσης προς τη χώρα μας από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τοποθετήθηκαν σε διάφορους προσφυγικούς συνοικισμούς, γιατί συνέπεσαν με την έλευση των προσφύγων του 1922.
Ακριβώς, λοιπόν, λόγω της προέλευσής τους, πήραν αυτό το όνομα και ήταν ένας από τους τύπους σπιτιών με τους οποίους το ελληνικό κράτος στέγασε τους πρόσφυγες. Αλλους τύπους κατοικιών, που είναι και οι περισσότεροι, αποτελούν οι διώροφες τετραπολυκατοικίες με τις διπλές σκάλες, τα διώροφα ή ισόγεια μονώροφα οικήματα.
Τα μικρά σπίτια των 50 τ.μ., τα λεγόμενα και «Γερμανικά», που στηρίζονταν επάνω σε πασσάλους δημιουργώντας υπόγειο χώρο, στέγασαν πολυμελείς οικογένειες. Αργότερα, όταν οι ανάγκες μεγάλωσαν, τα υπόγεια μετατρέπονταν σε ένα δωμάτιο και κουζίνα για να κατοικήσουν συνήθως οι γονείς, που έδιναν προίκα τη «γερμανική» παράγκα στα κορίτσια τους. Τα μοιράζονταν στα δύο, γιατί η φτώχεια ήταν μεγάλη.
«Δυστυχώς, εκατό χρόνια τώρα, κανείς δεν σκέφτηκε ότι τα “Γερμανικά” και οι προσφυγικές πολυκατοικίες είναι ο δομικός πολιτισμός της Νίκαιας και τουλάχιστον ένα από το καθένα πρέπει να στηθεί και να αναπαλαιωθεί στην αρχική του μορφή. Η ιστορία μιας πόλης είναι πάντα και το δομικό της κομμάτι και οφείλουμε να το φυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού», είχε αναφέρει τότε ο Γ. Ιωακειμίδης.
