O Paulo Freire και η «Παιδαγωγική της αξιολόγησης»

Στις 19 Σεπτεμβρίου 2021 συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τη γέννηση του Paulo Freire, ενός από τους πιο σημαντικούς και επιδραστικούς διανοητές στον χώρο της εκπαίδευσης, με τεράστιο συγγραφικό αλλά και παιδαγωγικό έργο.

Το Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ σε μια προσπάθεια να τιμήσει και να αναδείξει επετειακά τη συμβολή του σπουδαίου στοχαστή στο πεδίο της εκπαίδευσης εξέδωσε ένα εξαιρετικά επίκαιρο και ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο: «Η παιδαγωγική της αξιολόγησης».

Πρόκειται για ένα βιβλίο που έχει την επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών, Θανάση Καραλή, και περιλαμβάνει τη μετάφραση κείμενων από συνεργάτες και μελετητές του έργου του Freire κάτω από τον συντονισμό και την επιμέλεια του Μichael Quim Patron, ενός από τους πιο δραστήριους ερευνητές-συμβούλους στο πεδίο της εκπαιδευτικής αξιολόγησης.

Γιατί όμως το εν λόγω βιβλίο παρουσιάζει ενδιαφέρον; Ακριβώς επειδή ανασύρει την κριτική σκέψη ενός σημαντικού παιδαγωγού τοποθετώντας στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα το οποίο συνυφαίνεται με το διαρκές αίτημα της ποιότητας και της βελτίωσης αυτού που η εκπαιδευτική θεωρία και πράξη υπόσχονται. Χωρίς υποσημειώσεις, η περίπτωση του Freire αποτελεί από μόνη της το υπόδειγμα ενός διανοούμενου και παιδαγωγού που αφιέρωσε ουσιαστικά τη ζωή του στην υπόθεση μιας εκπαίδευσης για την απελευθέρωση, τη χειραφέτηση, τον ριζοσπαστικό μετασχηματισμό της κοινωνικής ζωής υπέρ των αδυνάτων και των καταπιεσμένων.

Ο Paulo Freire εκδιώχθηκε, φυλακίστηκε, εξορίστηκε ενώ σε όλη του ζωή υπερασπίστηκε με συνέπεια το έργο και τις ιδέες του εισπράττοντας την πλατιά απήχηση της συλλογιστικής του, η οποία συνεχίζεται ακόμα και μετά τον θάνατό του το 1997. Και για του λόγου το αληθές, δεν είναι διόλου τυχαία η αποστροφή ιδεολογικών του αντιπάλων, όπως ο Μπολσονάρο που προεκλογικά στοχοποίησε το έργο του παιδαγωγού, υποσχόμενος ακόμα και με «φλογοβόλα» την απομάκρυνση κάθε επιρροής τού Freire στο υπουργείο Παιδείας και στα εκπαιδευτικά πράγματα της Βραζιλίας.

Σύμφωνα με τον Θανάση Καραλή, στην Ελλάδα η θεωρητική συζήτηση για την εκπαιδευτική αξιολόγηση εμφανίζεται να υπολείπεται των άλλων χωρών και να εγκλωβίζεται ανάμεσα σε προσλήψεις όπως η τεχνοκρατική/διαχειριστική αποδοχή ή η ολοκληρωτική απόρριψη.

Παρ’ όλο που δεν είμαι ειδικός σε θέματα θεωρίας και πράξης της αξιολόγησης, θα μπορούσα καλόπιστα να προσθέσω πως, παρά τις όποιες δυσκολίες ο επιμελητής επισημαίνει, διαθέτουμε αρκετά σοβαρά κείμενα και μελέτες για την εκπαιδευτική αξιολόγηση που, εκτός του ότι έχουν υπερβεί τη λογική του «δίπολου», έχουν διαμορφώσει μια περιεκτική παρακαταθήκη για τους νεότερους ερευνητές διαδραματίζοντας ταυτόχρονα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη ισχυρών αντανακλαστικών απέναντι σε διάφορες «πολιτικές αλχημείες» που κατά καιρούς επιχειρήθηκε να εφαρμοστούν στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.

Αναμφίβολα η προβληματική του Freire έρχεται να αναδείξει την αναγκαιότητα μιας κριτικής αποτίμησης του εγχειρήματος της αξιολόγησης ως μιας έλλογης και μεθοδολογικά θεμελιωμένης «πειθαρχίας» που δύναται να αξιοποιήσει με κριτικό και αναστοχαστικό τρόπο τις εμπειρίες, τα βιώματα, τις αφηγήσεις, τις αφανείς πλευρές της εκπαιδευτικής πράξης και –το κυριότερο– να υπερασπιστεί το αίτημα της απελευθέρωσης δυνάμεων απέναντι στις νόρμες που αναπαράγουν καταπίεση, διακρίσεις, ανελευθερία, ανισότητες, αμορφωσιά και ανορθολογισμό.

Υπό την έννοια αυτή, η σκέψη του Freire μάς καλεί να δούμε την αξιολόγηση όχι ως θεσμική πανάκεια που μπορεί να εφαρμόζεται «οριζόντια», δογματικά και επιτακτικά ως γραφειοκρατική επιταγή της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας, αλλά ως μια ανοιχτή διαδικασία που οφείλει να δομείται στην αυτο-οργάνωση και την εθελούσια συμμετοχή των δρώντων υποκειμένων, έχοντας επίγνωση πως αποτελεί μια απόπειρα που, παρά τις υποσχέσεις και τις προσδοκίες που καλλιεργεί, θα ενέχει πάντα εγγενείς κινδύνους ανάπτυξης μορφών περαιτέρω ελέγχου και χειραγώγησης.

Σε μια κοινωνική και πολιτική συγκυρία που η αξιολόγηση στην εκπαίδευση επανέρχεται στο προσκήνιο, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναστοχαστούμε πάνω στην προβληματική αυτής της εξαιρετικά αμφίσημης διαδικασίας που αναμφίβολα δύναται να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους και –το κυριότερο– να νοηματοδοτήσει επαμφοτερίζουσες πρακτικές στο πεδίο της εκπαιδευτικής πολιτικής.

Είναι η εκπαιδευτική αξιολόγηση πανάκεια; Αποτελεί εργαλείο ανάτασης των σχολικών μονάδων και του έργου που εκεί παράγεται; Είναι αντικειμενική διαδικασία, κοινωνικά επιθυμητή, αξιόπιστη, επιστημονικά έγκυρη, ιδεολογικά ουδέτερη, πολιτικά αμερόληπτη; Αυτά και άλλα πολλά ζητήματα υπάρχουν ως διακυβεύματα εντός του βιβλίου και υπό την έννοια αυτή οι θέσεις που καταγράφονται αποτελούν μια σημαντική πηγή γνώσης αλλά και εκπαιδευτικής αυτογνωσίας.

Με αφορμή λοιπόν αυτή την επετειακή έκδοση, η αναζήτηση μιας «νέας παιδαγωγικής της αξιολόγησης» οφείλει ευθέως να αναμετρηθεί και να αντιπαρατεθεί με το κυρίαρχο αφήγημα –όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς–, το οποίο προτάσσει την αξιολόγηση ως ένα συστημικό εργαλείο πανοπτισμού, ηγεμονίας και κατ’ επέκταση ελέγχου του εκπαιδευτικού έργου μέσα στα σχολεία και στους εκπαιδευτικούς οργανισμούς. Χωρίς αμφιβολία, το πρόταγμα της αξιολόγησης, ως ενός είδους «ουδέτερου» διοικητικού, παιδαγωγικού και γραφειοκρατικού παρεμβατισμού που επιδιώκει μια γενικόλογη «ευρυθμία», υποκρύπτει εσκεμμένα τις σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές ανισότητες που ενδημούν στο εσωτερικό των εκπαιδευτικών οργανισμών καθώς αδιαφορεί για τις αιτίες γέννησης αλλά και τις στρατηγικές άμβλυνσής τους.

Παράλληλα, αποπροσανατολίζει τη συζήτηση από τα ουσιαστικά προβλήματα της εκπαίδευσης, υποβαθμίζοντας όχι μόνο την ποιότητα της εκπαιδευτικής πράξης αλλά και της ίδιας της λειτουργίας των εκπαιδευτικών θεσμών ως κυττάρων δημοκρατίας. Και αυτό γιατί μια τέτοια προσέγγιση είναι εξ ορισμού μηχανιστική και καταφανώς διοικητικά αυταρχική, αφού στο βάθος της συνδέεται με μια απολύτως κυνική μεθόδευση κατηγοριοποίησης, ταξινόμησης, οριοθέτησης και κατακερματισμού του εκπαιδευτικού χώρου, ενθαρρύνοντας: τις συγχωνεύσεις σχολείων, την περαιτέρω ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων, την απογύμνωση της εκπαίδευσης από τα κοινωνικά και δημοκρατικά της συμφραζόμενα.

Εν κατακλείδι, εάν υπάρχει κάτι σήμερα που έχει ενδιαφέρον, είναι η ανάδειξη μιας «νέας πολιτικής ηθικής» στο πεδίο της εκπαίδευσης και, ειδικότερα, η ανάπτυξη μιας «νέας κριτικής παιδαγωγικής της αξιολόγησης» όχι ως διοικητικού δόγματος πειθαρχίας και τιμωρίας –όπως δυστυχώς μεθοδεύεται και στη χώρα μας–, αλλά ως μιας ανοιχτής δυνατότητας αυτοβελτίωσης και αυτο-οργάνωσης των εκπαιδευτικών οργανισμών με στόχο την απελευθέρωση των πολλαπλών δυνατοτήτων που αναδύονται διαλεκτικά, ανταγωνιστικά, ακόμα και αντιφατικά μέσα σε κάθε ζωντανό εκπαιδευτικό περιβάλλον.

H εν λόγω έκδοση είναι σημαντικό να διαβαστεί. Οχι για να δώσει απαντήσεις σε «ερωτήσεις κλειστού τύπου», ούτε για να νομιμοποιήσει τον γραφειοκρατικό πανοπτισμό που στις μέρες μας επιχειρείται, αλλά κυρίως για να ανοίξει τα σύνορα της συζήτησης πέρα από βεβαιότητες, θέσφατα και «μέσους όρους», προ(σ)καλώντας μας να σκεφτούμε, να μιλήσουμε και κυρίως να δράσουμε έλλογα, ανοιχτά και ελεύθερα προς ένα ουσιωδώς δημοκρατικό και κοινωνικά δίκαιο σχολείο.

*Αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου