Ο κινηματογράφος ως «φάρμακο» της ψυχικής μας υγείας;

Το 44ο Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας, για δεύτερη συνεχή χρονιά μετά την πρώτη επιτυχημένη παρουσίαση του προγράμματος Cinematherapy τον Σεπτέμβρη του 2020 με την παρουσία του οσκαρικού σκηνοθέτη Πάβελ Παβλικόφσκι, επανέρχεται με τρεις ταινίες μικρού μήκους από τις φετινές συμμετοχές που ξεχώρισαν.

Μετρώντας αντίστροφα για το επόμενο κινηματογραφικό γεγονός που θα πραγματοποιηθεί στην πόλη της Δράμας από 12 έως 18 Σεπτεμβρίου 2021, ας κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία της κινηματογραφοθεραπείας. Τι είναι το Cinematherapy και γιατί κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος στον χώρο της ψυχικής υγείας;

Είναι γεγονός πως οι ταινίες επηρεάζουν τη συναισθηματική μας κατάσταση κατά τη διάρκεια της θέασης. Εχετε όμως σκεφτεί ότι παράλληλα επιδρά και στο ασυνείδητό μας; Τα σύμβολα, οι μεταφορές, η μουσική επένδυση, ο φωτισμός και οι εικόνες που δημιουργεί ο σκηνοθέτης «συνομιλούν» με το ασυνείδητο και εκείνο με τη σειρά του μεταφράζει τα αλληγορικά αυτά μηνύματα που έχουν εισέλθει μέσω της ταινίας, χωρίς όμως αυτό να γίνεται αντιληπτό από εμάς. Η άκρη του μίτου για τη «συνταγογράφηση» ταινιών ξεκίνησε τη δεκαετία του ’90 από τον Γκάρι Σόλομον ως μια πρακτική για τη δημιουργία μιας «θεραπευτικής αλληλεπίδρασης στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας. Ας γνωρίσουμε τα τρία βασικά εργαλεία που χρησιμοποιούμε στο cinematherapy.

Ως νεότερη μορφή αφήγησης ο κινηματογράφος βασίζεται στον μύθο που σύμφωνα με τη θεωρία του Καρλ Γιουνγκ είναι αποτέλεσμα του συλλογικού ασυνειδήτου, καθώς όλοι οι άνθρωποι κουβαλούν μέσα τους την ιστορία τους ανά τους αιώνες από περιγραφές και μεταφορές μύθων. Ετσι, οι ταινίες λειτουργούν χρησιμοποιώντας την έννοια της «αναστολής της δυσπιστίας». Μπορούν δηλαδή οι θεατές να δεχτούν την ιστορία των χαρακτήρων σαν πραγματική κατάσταση και να δουν τον εαυτό τους μέσω της ταινίας που παρακολουθούν. Μέσω του μηχανισμού της ταύτισης οι ταινίες μπορούν να αναδείξουν κάποια συναισθηματική προσκόλληση στις ιστορίες και στους χαρακτήρες που παρουσιάζουν και να τους βοηθήσει να αντιμετωπίσουν τις εσωτερικές τους συγκρούσεις και τα προσωπικά τους ζητήματα.

Σύμφωνα με τον Γκάρι Σόλομον, ένα επίσης πολύ ισχυρό εργαλείο του cinematherapy είναι και η έννοια της «παράδοξης θεραπείας». Πολλές ταινίες μπορούν να παρακινήσουν μέσω της ταύτισης τους ανθρώπους να μιμηθούν ενδεχομένως μια συμπεριφορά, ωστόσο πολύ συχνά λειτουργούν και ως αντιπαράδειγμα. Παρακολουθώντας μια συμπεριφορά, η οποία οδηγεί τον ήρωα στον απόλυτο όλεθρο, δημιουργείται αυτόματα η αίσθηση της αποτυχίας και κατά συνέπεια είναι ένα παράδειγμα προς αποφυγή.

Ακόμη ένα σημαντικό εργαλείο υψίστης αναγκαιότητας είναι η «δημιουργία της ενσυναίσθησης». Στην πραγματικότητα είναι απαραίτητο να είσαι σε θέση να βλέπεις τον εαυτό σου μέσα από τα μάτια του άλλου και παράλληλα ως μέρος ενός μεγαλύτερου και ενιαίου συνόλου και όχι απλώς ως μονάδα, ώστε να πετύχεις καλύτερα τους στόχους σου.

Ενα εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της τεχνικής είναι η ταινία «Ασπρο πάτο» του Δανού σκηνοθέτη Τόμας Βίντερμπεργκ. Ο σκηνοθέτης σε μια απόπειρα «συνομιλίας» με τους θεατές επικαλείται μια αυθαίρετη προφανώς θεωρία του Νορβηγού ψυχολόγου Φιν Σκόρντερουντ, κατά την οποία υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι γεννιούνται με επίπεδο αλκοόλ στο αίμα τους μειωμένο κατά 0,5% από το αναγκαίο και συνεπώς η αναπλήρωση της ποσότητας του αλκοόλ είναι απαραίτητη για την ενίσχυση θάρρους, δημιουργικότητας και έμπνευσης. Ανεξάρτητα από αν είναι τεκμηριωμένη ή όχι μια τέτοια θεωρία, ο Βίντερμπεργκ κατάφερε να ανοίξει έναν δίαυλο επικοινωνίας με το κοινό του και να οπτικοποιήσει το συναίσθημα ματαίωσης μιας τελματωμένης ζωής τεσσάρων μεσήλικων στη Δανία. Ο σκοπός επιτεύχθηκε. Το αμπαλάζ μιας θεωρίας που ενδόμυχα πολλοί θα έβρισκαν ελκυστική κατάφερε να κεντρίσει το ενδιαφέρον μια κοινωνίας που δεν διαφέρει και πολύ από τις χώρες της δυτικής Ευρώπης στην κατανάλωση αλκοόλ.

Ωστόσο το ερώτημα που προκύπτει στο σημείο αυτό είναι το εξής: Πόσο άραγε συμπληρώνοντας τη ζωή τους με αλκοόλ κατάφεραν οι 4 πρωταγωνιστές να αναπληρώσουν τα εσωτερικά κενά τους; Το ψυχολογικό σαράκι που τους κατατρώει στη οικογενειακή ζωή, στην ανύπαρκτη ερωτική επαφή και στην άνευρη διεκπεραίωση της επαγγελματικής τους καθημερινότητας; Αυτό το κινηματογραφικό αφήγημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια ανθρώπινη ιστορία αδιεξόδου. Ιδανικά θα μπορούσε να λειτουργήσει ως παράδειγμα προς αποφυγή σε μια αντιστροφή ταύτισης, όπως αναφέρεται παραπάνω.

Παρακολουθώντας το ανθρώπινο δράμα των ηρώων της ταινίας, την αποξένωσή τους από οτιδήποτε τους έδινε κάποτε χαρά, τις καταστροφικές συνέπειες που προκύπτουν ως απόρροια της παραίτησής τους και τη ραγδαία επιταχυνόμενη απώλεια της επαφής τους με τους γύρω τους, δεν μπορεί παρά να διαπερνάει το αντιληπτικό μας πεδίο στοχεύοντας σε ένα γνωστικό επίπεδο συνειδητότητας.

Ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί τους ήρωές του ως μουσικά όργανα σε μια ορχήστρα συνθέτοντας τους πειραματισμούς τους πάνω στην αναζήτηση ανακούφισης από τα καθημερινά τους προβλήματα. Το αλκοόλ μπορεί να τους προσφέρει μια διάχυτη ευφορία, μια πρόσκαιρη απελευθέρωση από τις αναστολές τους και την παντελή έλλειψη ορίων, ωστόσο συχνά τους οδηγεί σε μια απύθμενη εσωτερική θλίψη καθώς ξυπνάνε μέσα τους βαθιά απωθημένα ζητήματα που δεν έχουν επουλωθεί. Οπως ο ίδιος ο σκηνοθέτης αναφέρει: «…είναι μια ταινία γεμάτη ποτά, ανόητη κατανάλωση αλκοόλ και ένα άνοιγμα χορευτικό σε έναν κόσμο εγκλεισμού και θανάτου και οικονομικής κρίσης».

Το Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας στο πλαίσιο των δράσεων που πραγματοποιούνται διά ζώσης από 12 έως 18 Σεπτεμβρίου αλλά και όλο τον χρόνο διαδικτυακά, μέσω της πλατφόρμας του φεστιβάλ (dramafilmfestival.gr), παρουσιάζει τις τρεις ταινίες που επιλέχθηκαν για το φετινό πρόγραμμα του Cinematherapy. Η πρωτοτυπία του προγράμματος, πέρα από το ιδιαίτερο περιεχόμενο της συγκεκριμένης ενότητας, είναι ότι οι δύο από τις τρεις που επιλέχτηκαν αποτελούν ταινίες ντοκιμαντέρ.

Το πρόγραμμα

Οι προβολές των ταινιών του προγράμματος Cinematherapy θα πραγματοποιηθούν 15, 16, 17 Σεπτεμβρίου 2021 στον θερινό κινηματογράφο «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ» ώρα 20.00-22.00 σε μια ανοιχτή συζήτηση με το κοινό παρουσία σκηνοθετών και την υπογράφουσα, που είναι επικεφαλής του προγράμματος, στον συντονισμό της εκδήλωσης.

Τετάρτη 15/9 «How to train an antihero» (Πώς να εκπαιδεύσεις έναν αντιήρωα) του Γιάννη Μπλέτα (Ελλάδα)

Πέμπτη 16/9 «Left Unsaid» του Iari Varriale (Εσθονία)

Παρασκευή 17/9 «From the balcony» (Από το μπαλκόνι) του Αρη Καπλανίδη (Ελλάδα)

Τα κριτήρια επιλογής των τριών ταινιών διαμορφώθηκαν σύμφωνα με τις ανάγκες και τη φυσιογνωμία της γενικευμένης δυσφορίας που όλοι βιώνουμε και θέλουμε να αναδείξουμε μέσω της τέχνης του κινηματογράφου. Η αποδοχή της διαφορετικότητας, η κοινωνική ενσωμάτωση, οι οικογενειακοί δεσμοί και η διαμόρφωση της προσωπικότητας μέσα από τις σχέσεις των μελών της οικογένειας στη σύγχρονη κοινωνία. Τον κοινωνικό αποκλεισμό, τις διαπροσωπικές σχέσεις και την ενδοοικογενειακή βία υπό το πρίσμα της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας. Κάθε ταινία αποτυπώνει σε μια μικρογραφία τη σύγχρονη ελληνική –και όχι μόνο– πραγματικότητα.

Αναμφισβήτητα, η εποχή που διανύουμε είναι εξαιρετικά δύσκολη ακόμα και για τους ψυχικά ανθεκτικούς ανθρώπους λόγω των ακραίων και απότομων μεταβολών σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας. Ετσι, καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε ολοένα και δυσκολότερες προκλήσεις και να διαχειριστούμε σύνθετα προβλήματα, ενώ παράλληλα δεν διαθέτουμε τα κατάλληλα ψυχικά εφόδια που απαιτεί η «νέα τάξη πραγμάτων».

Ο κινηματογράφος μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν ένα ισχυρό βέλος στη φαρέτρα μας, ενισχύοντας τις ψυχικές μας εφεδρείες και την ατομική μας ανθεκτικότητα.

*Συνθετική ψυχοθεραπεύτρια