Ο φοίνικας των ενδόξων, ο ευκάλυπτος των ταπεινών

Η επέλαση της πανδημίας άλλαξε ριζικά τους ρυθμούς της ζωής μας. Με την υποχρεωτική εφαρμογή της τηλεργασίας, τον περιορισμό των «ασκόπων» μετακινήσεων, την κατάργηση μορφών διασκέδασης, οι ρυθμοί της καθημερινότητάς μας επιβραδύνθηκαν. Αναζητήσαμε και αναζητούμε διεξόδους. Εμφανίστηκε μια νέα ανθρωπογεωγραφία στους εξωτερικούς χώρους: δρομείς, περιπατητές, ποδηλάτες, κυρίες και κύριοι με σκυλάκια, άνθρωποι στους κήπους και στα πάρκα. Βρήκαμε χρόνο και αρχίσαμε να κοιτάμε γύρω μας και ψηλά. Ανακαλύψαμε τα φύλλα, τα δέντρα, τα σύννεφα, τον ουρανό.

Οδηγηθήκαμε στην «πατριδογνωσία» και στην παρατήρηση του τοπίου. Με το βλέμμα του περιπατητή, του παρατηρητή και όχι με τη φευγαλέα ματιά του τουρίστα, ξεκινήσαμε να θέτουμε ένα βασικό ερώτημα: Ποια είναι η σχέση των φυτών με τον κοινωνικό και οικονομικό χώρο;

Τους δύο τελευταίους αιώνες ο φοίνικας και ο ευκάλυπτος εξαπλώθηκαν με μεγάλη ταχύτητα. Δύο δέντρα με πολλές ομοιότητες αλλά και διαφορές. Είναι αειθαλή, μη αυτοφυή. Στον ελλαδικό χώρο ο φοίνικας έχει καλλωπιστική αξία ενώ ο ευκάλυπτος έχει οικονομική, χρηστική αξία.

Την εποχή αυτή οι περιηγήσεις στις λεωφόρους και στα σοκάκια της πόλης γίνονται συναρπαστικές. Στον παρόντα χρόνο ενυπάρχει ο παρελθοντικός χρόνος, με τις φυσιογνωμίες και τις καθημερινότητες των ανθρώπων που κάποτε ζούσαν εκεί. Ποιοι ήταν; Πώς και πού εργάζονταν; Ηταν αγέρωχοι αστοί; Κομψές κυρίες που προσπαθούσαν με τα δερμάτινα μποτάκια τους να αποφύγουν τη λάσπη των δρόμων; Εργάτες που περνούσαν από την πύλη του εργοστασίου; Υπηρετριούλες που χάζευαν στις αλέες του Εθνικού Κήπου; Πρoσφυγοπούλες που έκαναν κόμπους στους αργαλειούς;

Το βλέμμα εστιάζεται στους φοίνικες και στους ευκαλύπτους. Είναι τα σύμβολα της πάλης των τάξεων στον χώρο, οι πυξίδες των κοινωνικών διαστρωματώσεων, τα αδιάσειστα τεκμήρια των κοινωνικών ανακατατάξεων.

Η Λητώ γέννησε στη Δήλο τον Απόλλωνα, τον αιώνιο έφηβο και συνάμα θεό του φωτός, καθώς κρατιόταν από τον κορμό ενός φοίνικα. Οι φοίνικες συμβολίζουν τον πλούτο, την αλαζονεία, τον θρίαμβο, τη λάμψη της κυρίαρχης τάξης. Υψώνονται ακόμη σήμερα στο Μεταξουργείο και στον Κεραμεικό, στην καρδιά της οθωνικής Αθήνας. Εκεί όπου διαμορφώθηκαν οι πρώτες αστικές νησίδες της πόλης. Στολίζουν εκκλησίες, στέκουν δίπλα από τα χάσκοντα και ερειπωμένα κτίσματα.

Είναι υπερβολικά ωραίοι όλοι αυτοί οι φοίνικες στην είσοδο του Εθνικού Κήπου.

Οι πανύψηλες ουασινγκτόνιες γνέφουν από το 1842 μέχρι σήμερα στους περαστικούς κάθε φορά που αυτοί διασχίζουν τη λεωφόρο Αμαλίας. «Οι φοίνικες που έχω φυτέψει ήδη αναπτύσσονται θαυμάσια και φαντάζομαι πώς θα κάνουν τον περίπατό τους οι άνθρωποι ύστερα από τριακόσια χρόνια κάτω από αυτούς», γράφει το 1846 η βασίλισσα του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου προς τον πατέρα της.

Η προμήθεια των ουασινγκτόνιων φοινίκων έγινε κυρίως από την Αίγυπτο. Είχαν ύψος περίπου 22 μέτρα και γιγάντιες ρίζες. Για τη μεταφορά τους από το πλοίο στον Πειραιά και την εμφύτευσή τους στον Εθνικό Κήπο, χρειάστηκαν πάνω από σαράντα άνθρωποι, ναύτες και μεταφορείς, μηχανές με κυλίνδρους, μοχλοί, ειδικές άμαξες με άλογα. Σήμερα δεν υπάρχει κανείς από τους φοίνικες της Αμαλίας -ήταν ήδη υπέργηροι, πάνω από εκατό χρόνων, όταν μεταφυτεύτηκαν στον Κήπο-, καθώς ζουν, κατά μέσο όρο, περίπου διακόσια χρόνια.

Οι σημερινοί φοίνικες (ουασινγκτόνιες) προέρχονται από τους σπόρους που συνέλεξε η ίδια η βασίλισσα και αναπτύχθηκαν στο φυτώριο του Εθνικού Κήπου. Η προμήθεια των άλλων φοινικοειδών (Φοίνιξ ο δακτυλοφόρος/Phoenix dactylifera) έγινε από ιδιώτες που τους είχαν στον κήπο τους και ήθελαν να τους πουλήσουν. Η Αμαλία προμηθεύεται φοίνικες από τη Νάξο, την Πάρο, την Ιο αλλά και από την Αθήνα, από κήπους που βρίσκονται στους Αμπελόκηπους.

Το 1882 ο Παναγιώτης Γεννάδιος εισήγαγε στην Ελλάδα τον κανάριο φοίνικα (Phoenix canariensis), ο οποίος είναι διακοσμητικός και μεγαλώνει γρήγορα, 1,50 μ. ύψος σε δέκα χρόνια. Οι κανάριοι φοίνικες κατέλαβαν τη θέση των εκατοντάδων χουρμαδιών που είχε φυτέψει η βασίλισσα Αμαλία.

Φοίνικες υπάρχουν ακόμη στις πύλες των εργοστασίων της οδού Πειραιώς. Ηταν το αγαπημένο ντεκόρ των φωτογράφων όταν απαθανάτιζαν τον ιδιοκτήτη-εργοστασιάρχη με το προσωπικό. Στο βιομηχανικό τοπίο του Λαυρίου, οι φοίνικες κυριαρχούν στις προσόψεις των κτιρίων και στους δρόμους.

Ακόμη και σήμερα οι φοίνικες εξακολουθούν να δεσπόζουν στις λεωφόρους, η παράλια λεωφόρος Ποσειδώνος, η Βασιλίσσης Σοφίας. Με την ευκαιρία μιας μεγάλης εκδήλωσης οι αρχές του τόπου φύτευαν στην Αθήνα, σε δρόμους και πλατείες, φοίνικες. Τους βλέπουμε στις παλιές καρτ ποστάλ που απεικονίζουν τις πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος. Προσδίδουν μεγαλείο και λαμπρότητα στον αστικό χώρο.

Το 1979, η λεωφόρος Συγγρού διαμορφώθηκε και στολίστηκε με φοίνικες για να υποδεχθεί τον φιλέλληνα Γάλλο πρόεδρο και προσωπικό φίλο του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή. Εκατοντάδες φοίνικες φυτεύτηκαν στην Αθήνα, την παραμονή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.

Στις ελληνικές λουτροπόλεις, οι φοίνικες παραμένουν, εκεί όπου περπατούσαν οι αστοί συν γυναιξί και τέκνοις τα απογεύματα. Κοσμούσαν τα ξενοδοχεία και τα πολυτελή θέρετρα της ελληνικής διασποράς στα τέλη του 19ου αιώνα. Φοίνικες και κρυστάλλινες είσοδοι στο «Ποσειδώνιον» Σπετσών, στο «Θέρμαι Σύλλα» της Αιδηψού.

Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε μέχρι σήμερα. Τα γιγάντια ξενοδοχειακά συγκροτήματα υπόσχονται μεγαλειώδεις και εξωτικές διακοπές στους συνδαιτυμόνες.

Τα μόνα δέντρα που γλίτωσαν από τα μανιασμένα κύματα της αντιπαροχής ήταν οι φοίνικες. Στον ελάχιστο ακάλυπτο χώρο που έχει απομείνει από τους κήπους των επαύλεων της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας υψώνονται ακόμη οι παλιές χουρμαδιές, που όμως συγχέονται με τις «άρτι αφιχθείσες» φοινικιές των γυάλινων πολυτελών κτιρίων.

Της οικογένειας των Μυρτίδων, ο ευκάλυπτος

Ο ευκάλυπτος είναι ένα δέντρο με οικονομική αξία. Συνδέεται με την εκβιομηχάνιση, τη φαρμακοβιομηχανία, τη μάχη κατά της ελονοσίας και την παραγωγή ενέργειας. Εισάγεται στην Ελλάδα το 1862 από τον βοτανολόγο και λόγιο Θεόδωρο Ορφανίδη. Στην Ελλάδα εισάγεται για να απομακρύνει τα κουνούπια και να εξαλείψει την ελονοσία, η οποία είχε λάβει τον χαρακτήρα της επιδημίας κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα.

Ο ευκάλυπτος μειώνει τους ρύπους του εδάφους τους οποίους επιφέρουν τα νερά των αστικών αποβλήτων. Οι μετακινούμενοι πληθυσμοί οι οποίοι δεν διέθεταν ανοσία προσβάλλονταν αμέσως από την ασθένεια. Οι εποχικές και οι μόνιμες μετακινήσεις του πληθυσμού στον ελλαδικό χώρο αλλά και οι προσφυγικές ροές συνοδεύονταν από την έξαρση της ελονοσίας. Από τους Χιώτες και Ψαριανούς πρόσφυγες της Ελληνικής Επανάστασης που έφτασαν στη Σύρο το 1822, μέχρι τους φτωχούς των ελληνικών μεγαλουπόλεων, τους εξαντλημένους από την πείνα και τη γερμανική Κατοχή, η ελονοσία αποδεκάτιζε παιδιά και μεγάλους.

Οι ευκάλυπτοι βρίσκονται δίπλα από τις προσφυγικές κατοικίες, στους πρόποδες του Λυκαβηττού, κοντά στο πάρκο Ελευθερίας, ψηλά στους Αμπελόκηπους, στην Καισαριανή, στην Αθήνα. Στην παραλία της Ερέτριας, της Αναβύσσου, στο Μεγάλο Πεύκο, στον Πόρο, στην Καβάλα, παντού όπου πατούσαν το πόδι τους οι πρόσφυγες.

Οι ευκάλυπτοι συμβολίζουν τη φτώχεια, την προσφυγιά, τις απέλπιδες προσπάθειες ανθρώπων για να ξαναστήσουν το σπιτικό τους.

Το ευκαλυπτέλαιο που εξάγεται από τα φύλλα του δέντρου αποτυπώνει την αμφίδρομη σχέση λαϊκής ιατρικής και επιστήμης. Οι άνθρωποι άλλοτε έφτιαχναν με τα φύλλα του ρόφημα, σήμερα χρησιμοποιείται σε φάρμακα για την αντισηψία των πνευμόνων.

Οι ευκάλυπτοι κατά μήκος των σιδηροδρομικών γραμμών συμπληρώνουν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά τοπία της εκβιομηχάνισης. Υπάρχουν ακόμη οι ευκάλυπτοι στις εγκαταλελειμμένες σιδηροδρομικές γραμμές και στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, ενώ το τρένο έχει σταματήσει να σφυρίζει. Από το 1864, το δίκτυο των Ελληνικών Σιδηροδρόμων Πειραιώς-Αθηνών-Πελοποννήσου χρησιμοποιούσε στρωτήρες για τη στερέωση των σιδηροτροχιών από ξύλο ευκαλύπτου. Ετσι από το δάσος ευκαλύπτων που είχαν δημιουργήσει οι σιδηρόδρομοι για να καλύπτουν τις ανάγκες τους, κοντά στα λουτρά Κυλλήνης, στον Πύργο, απαλλάχθηκαν από την ελονοσία οι κάτοικοι της περιοχής.

Οι ευκάλυπτοι σήμερα αποτελούν ένα από τα πολυτιμότερα στοιχεία της βιομάζας και χρησιμοποιούνται για ενεργειακό σκοπό, όπως η παραγωγή θερμότητας, ηλεκτρικής ενέργειας και βιοκαυσίμων.

Σήμερα φοίνικες και ευκάλυπτοι συμβιώνουν αρμονικά στο τοπίο.

Ευτυχώς το κόκκινο σκαθάρι δεν κατάφερε να καταβροχθίσει τις ουασινγκτόνιες φοινικιές, που εξακολουθούν σαν τεράστιες βεντάλιες να κάνουν αέρα και να δροσίζουν το καλοκαίρι τους περαστικούς. Ευτυχώς η φύτευση ευκαλύπτων έχει ξεκινήσει στα πεθαμένα από την εξόρυξη των μεταλλευμάτων εδάφη.

«... μα πάντοτε να ενθυμήσθε, ιδίως όταν οι ευκάλυπτοι θροΐζουν στις αλέες και βλέπετε κάποιον κατάκοπον εις την σκιάν των να κοιμάται, πάντα να ενθυμήσθε ότι αυτό που λέγεται Ειμαρμένη από δρόμους πολλούς μάς έρχεται και προς σημεία απροσδόκητα συχνά πηγαίνει», έγραψε ο πάντοτε επίκαιρος Ανδρέας Εμπειρίκος για τη στιγμή που αυτοκτονούσε ο ποιητής Κώστας Καρυωτάκης στην Πρέβεζα.

*Δρ οικονομολόγος-ιστορικός

● Νίκος Βατόπουλος, «Οι φοίνικες του Ζισκάρ», Εφημερίδα Καθημερινή, 5/12/2020.

● Θοδωρής Γκόνης-Ελένη Στρούλια, Εθνικός Κήπος. Περίπατος μαθητείας -20 +1 στάσεις, Εκδόσεις Αγρα, Αθήνα 2019.

● Αδρέας Εμπειρίκος, «Οταν οι ευκάλυπτοι θροΐζουν στις αλέες», Οκτάνα, Εκδόσεις Ικαρος, Αθήνα 1980.

● Χριστιάνα Λυτ, Μια Δανέζα στην Αυλή του Οθωνα, Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 2011.

● Νικόλαος Ταμβάκης, Κατάλογος καλλωπιστικών φυτών Εθνικού Κήπου, Αθήνα 1981.

● Νικόλαος Ταμβάκης, Εθνικός Κήπος, Εταιρεία Φίλων Εθνικού Κήπου, Αθήνα 2016.