Η ποιητική μάχη κατά του καπιταλισμού

Βρισκόμαστε στα επαναστατικά χρόνια της «Γαλλικής Επανάστασης» και τρεις νεαροί τότε, ο Χέγκελ, ο Χέλντερλιν και ο Σέλινγκ (ήταν μόλις είκοσι ετών) στο οικοτροφείο του σεμιναρίου του Τίμπινγκεν, ζούνε υπό το καθεστώς της «ιερής φλόγας». Από το έτος 1789 μέχρι το έτος 1791, οπότε και ο Χέλντερλιν εγκαταλείπει το σεμινάριο και την πατρική οικία, έχουν μεσολαβήσει δυο-τρία χρόνια για να αυτοδημιουργηθεί ως ποιητής.

Τι άραγε σημαίνει αυτό; Οταν αργότερα επέστρεψε στο Τίμπινγκεν, το 1807, ο Χέλντερλιν είχε αποφασίσει να εντάξει τον εαυτό του σε δυο κοινωνικο-πολιτικές δομές: η πρώτη ήταν η υπαρξιακή μοίρα του, να μη γράψει ποτέ μέχρι τον θάνατό του (1843) και η δεύτερη, να αναμετρηθεί με την ιστορία της ανθρωπότητας που δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει μέλλον.

Στη δεύτερη αυτή περίπτωση της ποιητικής του ύπαρξης, ο Χέλντερλιν αποφασίζει να αναμετρηθεί με την «Ελλάδα» και την αρχαία και τη σύγχρονη, δηλαδή την Ελλάδα της εποχής του, που ζει υπό την οθωμανική κυριαρχία (βλ. το μυθιστόρημα «Υπερίων»). Οι αποφάσεις του αυτές, όσον αφορά την ποιητική γλώσσα, καταλήγουν στην υιοθέτηση της «τραγωδίας» ως εκθεσιακής φόρμας και ως ποιητικού Λόγου. Σχετικά με τα περιεχόμενα, ο Χέλντερλιν ακολουθεί εντελώς διαφορετικό δρόμο σε σύγκριση με την «Ποιητική» του Αριστοτέλη. Κατά τον Χέλντερλιν η «τραγωδία», δηλαδή η ποίηση της εποχής του, δεν οδηγεί στη «λύτρωση» αλλά στην «αυτοθυσία» του Εμπεδοκλή, δηλαδή του ανθρώπου της εποχής του.

Ο ποιητής-δημιουργός Χέλντερλιν βρίσκεται μπροστά σε κοινωνικο-πολιτικές συγκρούσεις, αντιφάσεις και κατακερματισμούς και δεν μπορεί να «αντιμετωπίσει» όλα αυτά τα πράγματα, παρά μόνον εάν και εφόσον «κατασκευάσει» το ποιητικό σύμπαν του. Η «στροφή» του προς την «ελληνικότητα» δεν είναι ένας αρχαιοελληνικός κλασικισμός, κατά τα πρότυπα του Γκέτε ή άλλων επιφανών Γερμανών που λατρεύουν την «Ελλάδα»! Είναι η διαλεκτική αναδημιουργία του κόσμου. Η οικονομική δομή του καπιταλισμού αναδύεται και η μάχη είναι ποιητική!

Ο Χέλντερλιν δεν έζησε ούτε στη Σαλαμίνα, ούτε στην Πάρο, ούτε στην Πάτμο (μυθιστορηματικοί τόποι στο έργο του). Εζησε όμως τον μεγάλο έρωτά του στη Φρανκφούρτη με τη Διοτίμα! Ο συμβολισμός των νοημάτων είναι διάχυτος «και στους κήπους του Μπορντό» [Αυτός ο στίχος αναγράφεται στο ποίημά του με τον τίτλο: «Θύμηση» (γερμανιστί: «Andenken»)].

Ο ποιητής Χέλντερλιν κατάλαβε πολύ νωρίς ότι για να είναι κανείς δημιουργός στη δική του εποχή δεν μπορεί παρά να οδηγηθεί στην τρέλα. Ο,τι αγαπάμε στον καπιταλισμό, είτε γίνεται φάντασμα ή τελικά τελετουργική αγοραπωλησία. Και για τη δική μας εποχή ισχύουν τα ίδια πραγματολογικά δεδομένα.

Δεν αναζήτησε ποτέ να κατασκευάσει μία ουράνια ουτοπία, όπως λένε πολλοί ερμηνευτές της τέχνης του. Οταν μιλάει για την «ελεύθερη πολιτεία» της εποχής του, αυτή η πολιτική μορφή ζωής είναι γήινη και προπάντων είναι πολιτική οργάνωση της ανθρώπινης ζωής.

Τελικά ο Χέλντερλιν έγραψε ποιήματα και για την εποχή του (αρχές του δέκατου ένατου αιώνα) και για την εποχή μας. Οταν μιλάει για την Ελλάδα, δεν αναφέρεται ούτε στην αρχαία εκδοχή της αλλά και ούτε στην οθωμανική Ελλάδα της εποχής του. Εννοεί την εγγενή ορθολογική δυνατή συνθήκη να υπερβεί η κοινωνία του τους ανταγωνισμούς, τις αντιφάσεις της και τις αντιθέσεις της. Αυτό ισχύει και για τη δική μας εποχή. Πώς μπορούμε να υπερβούμε τις κοινωνικές αντιφάσεις και τους οικονομικούς ανταγωνισμούς σήμερα; Ο πολιτικός Χέλντερλιν μάς δείχνει τον δρόμο.

*Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

ΘΥΜΗΣΗ (Αndenken)

Φυσάει ο βορειοανατολικός
Ο αγαπημένος μου ανάμεσα στους άνεμους
Γιατί υπόσχεται το πνεύμα της φωτιάς
Στους ναυτικούς καλό ταξίδι
Τώρα όμως προχώρα, και χαιρέτα μου
Την ωραία Garonne,
Και τους κήπους του Bourdeaux
Εκεί, όπου δίπλα στην απότομη όχθη
Περνά το μονοπάτι και στο ρεύμα βαθιά
πέφτει το ρυάκι, και από ψηλά
ένα ευγενικό ζευγάρι,
βελανιδιές και λεύκες αργυρές, κοιτάζει
Και μέσα στη σκέψη μου που δεν ξεχνά
Χαμηλώνει τις πλατιές κορφές του το δάσος από φτελιές
πάνω από τη Müh
Κι όμως μια συκιά μεγαλώνει στην αυλή.
Στις γιορτινές τις μέρες εκεί
Οι σκούρες γυναίκες περπατούν,
Σε μεταξένιο χώμα
Είναι Μάρτης,
Ομοιες μέρα με νύχτα,
Αέρηδες που νανουρίζουν
Πάνω από τις γέφυρες που αργούν
Βαριές από χρυσαφένια όνειρα.
Ομως ας μου προσφέρουν
Την μυρωδάτη κούπα
Γεμάτη σκοτεινό φως
Για να ηρεμήσω· γιατί γλυκύς
Ο ύπνος κάτω απ’ τη σκιά.
Δεν είναι καλό
Να σαι άψυχος από νεκρές σκέψεις.
Ομως καλή είναι η συζήτηση
Τη γνώμη της καρδιάς να πεις. Πολλά να ακούσεις
Για μέρες της αγάπης και πράξεις που περνούν.
Αλλά που είναι οι φίλοι; Ο Bellarmin
Με τον σύντροφο; Κάποιοι
Διστάζουν να φτάσουν στην πηγή.
Ο πλούτος, λέγεται, αρχίζει
Μέσ’ στη θάλασσα. Και αυτοί
Σαν ζωγράφοι μαζεύουν
Το κάλλος της γης και δεν μέμφονται
Τον πτερωτό πόλεμο, και ακόμη
Χρόνια και χρόνια να κατοικούν μονάχοι
Κάτω από το αφύλλωτο κατάρτι, εκεί όπου γιορτές
της πόλης
Δεν διαπερνούν με φως τη νύχτα,
Ούτε με παίξιμο χορδής ούτε με ιθαγενείς χορούς
Ομως πια οι άνδρες
Ξεκίνησαν για την Ινδία,
Εκεί στις αέρινες κορφές
Στις πλαγιές με τα σταφύλια, απ’ εκεί
Που κατεβαίνει η Dordogne,
ξεκινά μαζί με τη μεγαλόπρεπη Garonne
ένα ρεύμα ωσάν τη θάλασσα πλατύ.
Το παίρνει η θάλασσα και δίνει μνήμη
Και η αγάπη στρέφει πάνω της τα μάτια.
Και ό,τι απομένει διεκδικούν οι ποιητές.

Μετάφραση: Νίκος Τζαβάρας, ψυχίατρος-ψυχαναλυτής