«Η φυγή δεν είναι νίκη»

«Η φυγή δεν είναι νίκη, τ' όνειρο είναι τεμπελιά, και μόνο το έργο μπορεί να χορτάσει την ψυχή και να σώσει τον κόσμο», γράφει στο «Συμπόσιον» ο Νίκος Καζαντζάκης και μ’ αυτό επιλέγει να ανοίξει το βιβλίο της η Χριστίνα Ι. Αργυροπούλου «Καζαντζακικά μελετήματα, Νίκος Καζαντζάκης, ένας χαλκέντερος και πολύτροπος δημιουργός», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Εναστρον.

Το «Συμπόσιον» άρχισε να γράφεται το 1922 όταν ο Καζαντζάκης βρισκόταν στο Βερολίνο. Είναι η χρόνια που «σχεδιάζει» και την «Ασκητική» σαφώς επηρεασμένος από τον Νίτσε.

Στα «Καζαντζακικά μελετήματα» η συγγραφέας, εκτός του ότι συμβάλλει στη βιβλιογραφική συμπλήρωση του πορτρέτου του μεγάλου Κρητικού συγγραφέα, μας δίνει μια οπτική του έργου του μέσα από θεματικές που αφορούν τον πολιτισμό και την κοινωνία της εποχής όπου έζησε, προσφέροντάς μας ανεπανάληπτες λογοτεχνικές συγκινήσεις.

Η εργογραφία του, αποσπάσματα μελετητών του, αναλύσεις για τα βιβλία «Καπετάν Μιχάλης», «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», «Αναφορά στον Γκρέκο», η ποίηση και τα θεατρικά του έργα, η ταξιδιωτική λογοτεχνία του και η πολυδιάστατη προσωπικότητά του μας παρουσιάζονται όλα μαζί συγκεντρωμένα σε έναν εξαιρετικό τόμο.

Εχει μεγάλο ενδιαφέρον να ανακαλύπτεις ξανά πόσο σημαντικό στοιχείο ήταν η πολυφωνία στο έργο του, όπου παρελαύνουν άνθρωποι διαφόρων φυλών, θρησκειών και οικονομικών επιπέδων. Εξαιρετική η επισήμανση στο βιβλίο πως αυτή η πολυφωνία διαφέρει από εκείνη του Ντοστογιέφσκι. Ο μεγάλος Ρώσος αφήνει να υπάρξουν αυθεντικοί οι ήρωές του, με τα πάθη και τις μύχιες σκέψεις τους.

Ο Καζαντζάκης όμως όχι. Θέλει να αλλάξει τον κόσμο. Τους χειραγωγεί για να γίνουν άλλοι, να υπάρξουν σύμφωνα με τις δικές του ανησυχίες και τις αντίρροπες δυνάμεις που τραβούν τον ίδιο. Και όλο αυτό καταλήγει σε λογοτεχνικό φιλοσοφικό λόγο.

Σκέφτομαι για παράδειγμα τον «Καπετάν Μιχάλη», έναν λαϊκό άνθρωπο. Κάθε κύτταρό του ζούσε για την Κρήτη. «Ο συγγραφέας έπλασε τον ήρωά του ξεχωριστό και υπερμεγέθη σε όλα του, στη χαρά και στη λύπη, στις αδυναμίες και στη θυσία για την ελευθερία της πατρίδας του». Ενα χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Ξεχνούν πως η ψυχή του ανθρώπου γίνεται παντοδύναμη, όταν συνεπαρθεί από μια μεγάλη ιδέα. Τρομάζεις όταν, ύστερα από πικρές δοκιμασίες, καταλαβαίνεις πως μέσα μας υπάρχει μια δύναμη που μπορεί να ξεπεράσει τη δύναμη του ανθρώπου, τρομάζεις…γιατί δεν μπορείς πια να βρεις δικαιολογίες για τις ασήμαντες ή άνανδρες πράξεις σου, ρίχνοντας το φταίξιμο στους άλλους. Ξέρεις πως εσύ, όχι η μοίρα, όχι η τύχη, μήτε οι άνθρωποι γύρω σου, εσύ μονάχα έχεις, ό,τι και αν κάμεις, ό,τι και αν γίνεις, ακέραιη την ευθύνη. Και ντρέπεσαι τότε να γελάς, ντρέπεσαι να περιγελάς αν μια φλεγόμενη ψυχή ζητάει το αδύνατο.

Καλά πια καταλαβαίνεις πως αυτή είναι η αξία του ανθρώπου: να ζητάει και να ξέρει πως ζητάει το αδύνατο. Και να είναι σίγουρος πως θα το φτάσει, γιατί ξέρει πως αν δεν λιποψυχήσει, αν δεν ακούσει τι του κανοναρχάει η λογική, μα κρατάει με τα δόντια την ψυχή του κι εξακολουθεί με πίστη, με πείσμα να κυνηγάει το αδύνατο, τότε γίνεται το θάμα, που ποτέ ο αφτέρουγος κοινός νους δε μπορούσε να το μαντέψει: Το αδύνατο γίνεται δυνατό».

Εξαιρετικά εύστοχο το σχόλιο της Χ.Ι. Αργυροπούλου στον πρόλογο για τη συμβολή της λογοτεχνίας στην ανθρώπινη συμπεριφορά: «Θα ήθελα, ακόμα, να επισημάνω τη συμβολή της Λογοτεχνίας στη διαμόρφωση του ανθρώπου, παραθέτοντας τη σκέψη που διατύπωσε ο Ντουμπρόφσκι το 1969 στο Συνέδριο του Σεριζί, σχολιάζοντας και προεκτείνοντας αυτή τη σκέψη, όπως: “Η εξοστρακισμένη από τον κόσμο της επιστήμης λογοτεχνία επιστρέφει σ' αυτόν και εναντίον του για να μας επιτρέψει να τον κατανοήσουμε και επίσης να τον κρίνουμε[…] τη στιγμή ακριβώς που την αμφισβητούν στο έπακρο, η λογοτεχνία, στην ουσία της και στη μονιμότητά της, αμφισβητεί”, γράφει ο Ντουμπρόφσκι.

Πράγματι η Λογοτεχνία αμφισβητεί ό,τι φαίνεται και διεισδύει στις πιο μύχιες σκέψεις του ανθρώπου και στις πιο απόκρυφες ενέργειες του κοινωνικού συνόλου. Θεωρώ, μάλιστα, ότι ένας κατεξοχήν αμφισβητίας, που μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε και τις πιο κρυφές σκέψεις των ανθρώπων, τις ατομικές και συλλογικές δράσεις τους και τους πολλούς κόσμους, παλιούς και σύγχρονους, χωρίς να χάνουμε τον εαυτό μας, είναι ο Νίκος Καζαντζάκης».

Δεν θα μπορούσα να μη συμφωνήσω με αυτήν την τοποθέτηση. Στα «Καζαντζακικά μελετήματα» βλέπει κανείς τη σημαντική τομή του στα γράμματα. Πάνω απ' όλα όμως συνειδητοποιεί άλλη μια φορά τη μοναδικότητά του. Και την πίστη του στον άνθρωπο. Ναι, «η φυγή δεν είναι νίκη» κι ο Καζαντζάκης κατέχει ένα μέρος στην καρδιά κάθε ελεύθερου ανθρώπου: «Η ευτυχία απάνω στη γης είναι κομμένη στο μπόι του ανθρώπου. Δεν είναι σπάνιο πουλί να το κυνηγούμε πότε στον ουρανό, πότε στο μυαλό μας. Η ευτυχία είναι ένα κατοικίδιο πουλί στην αυλή μας.» («Αναφορά στον Γκρέκο»)