Ντέιβιντ Χάρβεϊ: Ο χώρος και ο χρόνος του νεοφιλελευθερισμού

Αναμφίβολα ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ είναι ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές που έδωσαν νέα πνοή στη μαρξιστική θεωρία τόσο σε επίπεδο πολιτικής όσο και οικονομίας, χωρίς να υπολείπεται και στο πεδίο της φιλοσοφίας.

Το πολυσχιδές έργο του αντιμετωπίζει τη θεωρητική κληρονομιά του Μαρξ όχι σαν ένα ευαγγέλιο πίστης, αλλά ενταγμένη στο πολιτικό, ιστορικό και επιστημονικό της πλαίσιο, κάτι που αφήνει ανοιχτό το πεδίο για συμπληρώσεις και διορθώσεις σε πλευρές που εκ των πραγμάτων πλέον έχουν ξεπεραστεί ή ενδεχομένως ήταν αδύνατο να έχουν αναλυθεί.

Ο Χάρβεϊ, τυπικά καθηγητής Γεωγραφίας και Ανθρωπολογίας, μπορεί με άνεση να κινείται στις αναλύσεις του από την πολιτική οικονομία και την πολιτική επιστήμη μέχρι την κοινωνιολογία και τη φιλοσοφία, καταδεικνύοντας την ανάγκη διεπιστημονικής προσέγγισης στα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα, αλλά και το πόσο πορώδη είναι πλέον τα σύνορα των κοινωνικών επιστημών.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Χώροι του Νεοφιλελευθερισμού: μια θεωρία της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης» (εκδόσεις ΕΑΠ – Ελεύθερο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο), σε μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά. Το έργο αυτό αποτελείται από τις διαλέξεις του Χάρβεϊ στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης το 2004 και θα συνιστούσα στον αναγνώστη να το διαβάσει συνδυαστικά με τα βιβλία του συγγραφέα «Νεοφιλελευθερισμός: Ιστορία και Παρόν» (εκδόσεις Καστανιώτη) σε μετάφραση Αριάδνης Αλαβάνου, αλλά και το εμβληματικό έργο του Κόλιν Κράουτς «Μεταδημοκρατία» (εκδόσεις Εκκρεμές), σε μετάφραση Αλέξανδρου Κιουπκιολή.

Στις διαλέξεις του αυτές ο Χάρβεϊ χαρακτηρίζει τον νεοφιλελευθερισμό «προσπάθεια για αποκατάσταση της ταξικής ισχύος των ανώτερων τάξεων» μετά τις παραχωρήσεις του κεφαλαίου στη διάρκεια της μεταπολεμικής Χρυσής Τριακονταετίας. Εννοιολογικό κλειδί στην ανάλυσή του αποτελεί η «συσσώρευση μέσω της αποστέρησης» πόρων και δικαιωμάτων, διαδικασία την οποία παρομοιάζει με μια δεύτερη «πρωταρχική συσσώρευση» λόγω της βιαιότητας, της έκτασης, αλλά και της ιστορικής σημασίας της. Και αυτό γιατί ο νεοφιλελευθερισμός σαν θεωρία και σαν πρακτική διακυβέρνησης στην κυριολεξία άλλαξε τη μορφή του κόσμου έτσι όπως τον γνωρίζαμε σε όλα τα πεδία: οικονομία, πολιτική, κοινωνία, πολιτισμός και ταξικές σχέσεις.

Παράλληλα, θεωρεί τον νεοφιλελευθερισμό σαν έναν πολλαπλασιαστή ταχύτητας και ισχύος για την παγκοσμιοποίηση, η οποία, μέσω θεσμών όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, άνοιξε άλλοτε με «ειρηνικό» τρόπο (που περιελάμβανε όμως εκβιασμούς και τελεσίγραφα) και άλλοτε με βίαιο τις παγκόσμιες αγορές σε όλες τις γωνιές του πλανήτη. Στη δεύτερη αυτή κατηγορία, η πλέον αντιπροσωπευτική και δραματική περίπτωση ήταν εκείνη της Χιλής το 1973 με το πραξικόπημα Πινοσέτ και την ανατροπή του εκλεγμένου προέδρου Σαλβαδόρ Αλιέντε. Η χώρα αυτή έγινε το πειραματικό εργαστήριο για τις νεοφιλελεύθερες «μεταρρυθμίσεις» που αργότερα θα μεταλαμπαδεύονταν σε σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο και θα γίνονταν ένα ενιαίο δόγμα με ποικίλες παραλλαγές.

Η λεγόμενη «Συναίνεση της Ουάσινγκτον» θεμελίωσε και εξασφάλισε την παγκόσμια διάχυση της νέας μονεταριστικής οικονομικής ορθοδοξίας, χαρίζοντας στο κεφάλαιο μια ιδεολογική ηγεμονία που διαρκεί μέχρι σήμερα. Νεοφιλελεύθεροι θεσμοί (ΠΟΕ, ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα κ.λπ.), πανεπιστημιακές σχολές, ερευνητικά ινστιτούτα και εργοδοτικοί φορείς εξέπεμπαν όλα το ίδιο μήνυμα: «Δεν υπάρχει εναλλακτική». Η χρηματοδότηση για την εκπομπή αυτού του μηνύματος –άλλοτε φανερή και άλλοτε αφανής– υπήρξε γενναιόδωρη.

Συσσώρευση μέσω της αποστέρησης

Ο Χάρβεϊ με τον όρο «συσσώρευση μέσω της αποστέρησης», που όπως είπαμε συγκρίνει με την «πρωταρχική συσσώρευση» κατά την άνοδο του καπιταλισμού, εννοεί την εμπορευματοποίηση και ιδιωτικοποίηση της γης και την διά της βίας εκτόπιση των αγροτικών πληθυσμών (π.χ. σε Μεξικό και Ινδία), τη μετατροπή πολλών μορφών κοινής ιδιοκτησίας σε αποκλειστικά ατομικά δικαιώματα ιδιοκτησίας, την ιδιοποίηση με νεοαποικιακό τρόπο πηγών φυσικού και άλλου πλούτου από τρίτες χώρες, την υπερχρέωση κρατών, αλλά και την περιστολή των εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων εντός και εκτός καπιταλιστικών κέντρων.

Η διαδικασία αυτή, λέει ο συγγραφέας, δεν κινείται με τον ίδιο τρόπο παντού. Οι διαφορές από χώρα σε χώρα, από περιφέρεια σε περιφέρεια, αλλά και από ήπειρο σε ήπειρο είναι μεγάλες. Τόσο από άποψη έντασης όσο και από άποψη ταχύτητας. Αυτή η ασυμμετρία οδηγεί σε ό,τι ο Λέον Τρότσκι ονόμαζε «άνιση και συνδυασμένη ανάπτυξη», ανάλυση που έρχεται από την άποψη του Μαρξ ότι ο καπιταλισμός είναι ένα παγκόσμιο σύστημα και όχι απλώς ένα άθροισμα εθνικών οικονομιών.

Το πρόβλημα για την Αριστερά και τις προοδευτικές δυνάμεις είναι ότι ο νεοφιλελευθερισμός κατόρθωσε για πολλές δεκαετίες να οικοδομήσει και μια συναίνεση «από τα κάτω», μέσω των κίβδηλων αναφορών του στην ατομική ελευθερία, την ατομική πρωτοβουλία και τον ανταγωνισμό, για τον οποίο επέβαλε μια εικόνα «φυσικής κατάστασης» στην ιστορία. Αυτή η συναίνεση έδειξε την επιτυχία του Θατσερισμού και της Ιέρειάς του, όταν αυτή δήλωνε ότι «τα οικονομικά είναι μόνο η μέθοδος, στόχος είναι να αλλάξουμε την καρδιά και την ψυχή».

Ο Χάρβεϊ δείχνει με μια ολοκληρωμένη επιχειρηματολογία ότι η μείωση της φτώχειας και η διάχυση του πλούτου μέσω του νεοφιλελευθερισμού αποδείχτηκαν μια χίμαιρα, ενώ αντίθετα αυτό που βλέπουμε είναι η τεράστια αύξηση των ανισοτήτων και η ραγδαία περιβαλλοντική υποβάθμιση. Παράλληλα, υπογραμμίζει ότι η επιταχυνόμενη παγκοσμιοποίηση, το άνοιγμα των αγορών και οι πολλαπλές κρίσεις αναδεικνύουν τη σημασία του «χώρου» ως μιας ζωτικής παραμέτρου στην ανάλυση του καπιταλισμού, την οποία δεν μπορούμε να αγνοούμε, καθώς οι οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες καθορίζουν και τη συγκεκριμένη μορφή που παίρνει ο νεοφιλελευθερισμός σε τόπο και χρόνο. Γι’ αυτό και αλλού τον χαρακτηρίζει «χαμαιλέοντα».

Οι διαλέξεις αυτές, παρότι δόθηκαν το 2004, δίνουν άφθονη τροφή για σκέψη και προβληματισμό, κυρίως σε μιαν Αριστερά που φαίνεται να έχει απορροφηθεί σχεδόν αποκλειστικά στον πολιτικό ακτιβισμό, έχοντας βάλει στο ράφι το οραματικό στοιχείο.

● Συνέντευξη του Ντέιβιντ Χάρβεϊ στην «Εφ.Συν.» στις 18/2/2017 με τίτλο «Θα έπρεπε να είχατε εγκαταλείψει το ευρώ πριν από πέντε χρόνια»