Δυστοπία και Oυτοπία

«Σαν να είμαστε οι ήρωες ταινίας επιστημονικής φαντασίας με δυστοπικό θέμα», μου είπε τις προάλλες ο μασκοφόρος και γαντοφορεμένος σινεφίλ περιπτεράς μου, δίνοντάς μου τα ρέστα. Οταν γύρισα σπίτι κι έβγαλα τη δική μου μάσκα και τα γάντια, άρχισα να σκέφτομαι σοβαρότερα τα λόγια του.

Πράγματι, ζούμε μια δυστοπία, λες και βγήκαμε από τις σελίδες του «1984» ή της «Φάρμας των Ζώων» του Τζορτζ Οργουελ, του «Φαρενάιτ 451» του Ρέι Μπράντμπερι, του «Θαυμαστού καινούργιου κόσμου» του Αλντους Χάξλεϊ ή από τα πλάνα του «Blade Runner», του «Matrix» ή του «Contagion». Σαν να είμαστε όλες και όλοι «κομπάρσοι στον εφιάλτη κάποιου άλλου», όπως έλεγε και ο Στίβεν Κινγκ, τρομοκρατημένοι από έναν αόρατο εχθρό, κλεισμένοι στο σπίτι και τον εαυτό μας, βλέποντας ανήμποροι τις ραφές της κοινωνίας μας να ξηλώνονται. Από πολίτες καταντήσαμε υπήκοοι, απεμπολώντας την ελευθερία μας, προς χάριν της ασφάλειάς μας. Για να κυκλοφορήσουμε στον δρόμο χρειαζόμαστε άδεια, λες και ζούμε σε γκέτο, τα εργατικά μας δικαιώματα έχουν ανασταλεί, ενώ η αβεβαιότητα για το μέλλον μάς έχει κάνει επιρρεπείς σε ένα σωρό συνωμοσιολογίες. Είμαστε η αυριανή πελατεία των προφητών, των γκουρού και των σωτήρων που θα ενσκήψουν, για να τραφούν από τον φόβο μας.

Εάν όλα αυτά δεν είναι μια δυστοπία, τότε δεν ξέρω σε τι θα μπορούσε να αναφέρεται αυτός ο όρος. Ο οποίος, σημειωτέον, δεν υπάρχει στα λεξικά – οπωσδήποτε δεν τον βρήκα ούτε στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας ούτε στο Μείζον Ελληνικό Λεξικό. Οπότε ο ορισμός του έρχεται –προς το παρόν- από εναλλακτικές λεξικογραφικές πηγές, όπως το Βικιλεξικό, το Λεξικό της διαδικτυακής Βικιπαίδειας, που ορίζει τη δυστοπία ως μία λέξη που είναι «λόγιο ενδογενές δάνειο» από το αγγλικό «dystopia». Αυτή η λέξη συντίθεται από το αρχαίο ελληνικό «δυσ-» και το «τόπος», κατ’ αναλογία προς τον όρο «ουτοπία». Η σημασία της λέξης: «λογοτεχνική ή κινηματογραφική παρουσίαση μιας μελλοντικής κοινωνίας ή ενός κόσμου που έχει καταστραφεί και δυστυχεί»...

Η ιστορία της λέξης «δυστοπία» παρουσιάζει ενδιαφέρον. Πριν εμφανιστεί αυτή, ο Αγγλος φιλόσοφος και νομικός Τζέρεμι Μπένθαμ έφτιαξε στις αρχές του 19ου αιώνα τη λέξη «cacotopia» (από το «κακός» και «τόπος») με το ίδιο νοηματικό περιεχόμενο με τη «δυστοπία». Η «κακοτοπία» του Μπένθαμ δεν μακροημέρευσε, αν και στα νέα ελληνικά χρησιμοποιούμε τη λέξη, τονισμένη στη λήγουσα (κακοτοπιά) εννοώντας τον δύσβατο τόπο ή μεταφορικά το επικίνδυνο σημείο, τη δύσκολη περίσταση.

Ομως, ήταν το 1868, όταν ο πολιτικός Τζον Στιούαρτ Μιλ, ένας από τους σημαντικότερους φιλελεύθερους στοχαστές του 19ου αιώνα, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά σε έναν λόγο του στο βρετανικό Κοινοβούλιο τον όρο «δυστοπία». Ο Μιλ δημιούργησε τη λέξη, ως αντιδιαστολή στον όρο «ουτοπία», που είχε επινοήσει πριν από 3,5 αιώνες ο επίσης Αγγλος συγγραφέας σερ Τόμας Μορ. Ο Μιλ εφηύρε τη «δυστοπία» (dystopia) παρερμηνεύοντας το αρχικό «U» στην Utopia (τον «μη-τόπο» του Μορ), ως προερχόμενο από το «ευ», το καλό στα αρχαία ελληνικά, και όχι από το «ου», δηλαδή το αρνητικό μόριο, που σημαίνει «όχι» ή «δεν», όπως όντως σκέφτηκε τη λέξη ο Μορ. Στα αγγλικά, η Utopia (ουτοπία) όπως και η Eutopia (ευτοπία) προφέρονται το ίδιο, «γιουτόπια».

Οπως και να ’χει, η δυστοπία του Μιλ πέρασε στην ιστορία. Οσο για την ουτοπία, να πούμε πως το πιο γνωστό έργο του Μορ ήταν το «De insula Utopia» που εκδόθηκε το 1516. Σ’ αυτό ο Αγγλος λογοτέχνης περιγράφει μια φανταστική, ιδεατή κοινωνία, που είναι σχεδόν απαλλαγμένη από εγκλήματα, βία και φτώχεια.

Τη λέξη «ουτοπία» την έχουν τα λεξικά: είναι αντιδάνειο, παράγεται βέβαια από το «ου» και «τόπος» και σημαίνει, πρώτον, κάθε ιδέα, θεωρία ή επιδίωξη που είναι εκτός πραγματικότητας, που δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο στη φαντασία και, δεύτερον, κάθε συγκεκριμένη και λεπτομερειακή καταγραφή ιδανικής κοινωνίας ή κοινότητας ανθρώπων, συνήθως σε συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο, λέει το Λεξικό, και παραθέτει ως παραδείγματα το ίδιο το έργο του Τόμας Μορ, καθώς και την «Πολιτεία» του Πλάτωνα.

Δυστυχώς, είναι φανερό πως η «δυστοπία» έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να πραγματωθεί απ' ό,τι η ουτοπία. Το Κακό που σκιαγραφεί η πρώτη μάς περιμένει στην επόμενη γωνία, ενώ η δεύτερη, δυστυχώς, δεν είναι παρά ένας ευσεβής πόθος. Η ειρήνη, η ισότητα, η γαλήνη και η δικαιοσύνη παραμένουν τα ζητούμενα στις ανθρώπινες κοινωνίες διαχρονικά, όταν η δυστοπία είναι αυτή που γράφει την παγκόσμια Ιστορία.

Σε έναν άνθρωπο των αρχών του εικοστού αιώνα, για παράδειγμα, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί και η μεθοδική εξόντωση των «υπανθρώπων» στους θαλάμους αερίων και τους φούρνους θα φαίνονταν μια μυθιστορηματική δυστοπία, που θα δυσκολευόταν να χωνέψει, ακόμα και ως έργο της φαντασίας. Ομως, αυτή η δυστοπία έγινε εφιαλτική πραγματικότητα μερικές δεκαετίες αργότερα...

Οι συγγραφείς και οι σεναριογράφοι που γράφουν δυστοπικά μυθιστορήματα ή σενάρια, ουσιαστικά εκφράζουν το φόβο τους, την ανησυχία τους για το πού θα μπορούσαν να καταλήξουν τα ήδη άσχημα πράγματα, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου. Ομως η απάντηση στο προαιώνιο μυθοπλαστικό ερώτημα «τι θα γινόταν αν», εάν απαντηθεί με όρους δυστοπίας, φοβάμαι πως οδηγεί σε φαιές πραγματικότητες. Οταν ο Οργουελ έγραφε το «1984», με τον πανόπτη Μεγάλο Αδελφό, ουσιαστικά προφήτευε το σημερινό ψηφιακό τέλος της ιδιωτικής ζωής και την κυριαρχία του παγκοσμιοποιημένου κράτους. Ακόμα, πόσες ταινίες και βιβλία δεν είχαν σαν πυρήνα το ζοφερό ενδεχόμενο μιας παγκόσμιας επιδημίας; Το φιλμ «Contagion» είναι μόνο ένα από όλα αυτά τα έργα τέχνης, που εντάσσονται στο δυστοπικό πλαίσιο.

Τελικά, όπως συμβαίνει συχνά, η φαντασία ωχριά μπροστά στην πραγματικότητα. Ο περιπτεράς μου είχε δίκιο: κοιτάμε γύρω μας και σκεφτόμαστε πως μακάρι να ήμασταν ήρωες μιας δυστοπικής ταινίας – μπορεί να μας περίμενε ένα χάπι εντ.