Το μυθιστόρημα «Η Επιτροπή» ανήκει σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο στην ιστορία του αραβικού μυθιστορήματος όπως επίσης και της ιστορίας της Αιγύπτου τη δεκαετία του 1970. Το μυθιστόρημα είναι προέκταση του πρωτοποριακού (avant-garde - πρωτοπορία) μυθιστορήματος και αντιπροσωπεύει μια γνώμη που είναι αντίθετη με τις οικονομικές φιλελεύθερες πολιτικές, και της δυτικής ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας πάνω στον αραβικό κόσμο, και καθιστούν αναγκαία την ανεξαρτησία της οικονομίας, της γνώσης και της κριτικής σκέψης.
«Η Επιτροπή» του Sonallah Ibrahim αποτελεί πρότυπο σάτιρας. Πρότυπο κυρίως λόγω του αρμονικού συνδυασμού αφήγησης, κοινωνικής ανάλυσης και πολιτιστικής ανατομίας καθώς επίσης και εξαιτίας της αξιοποίησης τεχνικών σάτιρας σε ορισμένα επίπεδα, όπως η χρήση της καρικατούρας στην απεικόνιση των χαρακτήρων, αλλά και η χρήση ενός κυνικού αφηγηματικού τόνου. Ο βασικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος, ένας διανοούμενος από μια τριτοκοσμική χώρα, καλείται να αξιολογηθεί από μια επιτροπή που έχει διοριστεί για να εκτιμήσει την αξία των ικανοτήτων του. Η επιτροπή αποτελείται από ξένα στρατιωτικά και πολιτικά πρόσωπα και μέσα από τις απαντήσεις του βασικού χαρακτήρα στα ερωτήματα που του θέτει η επιτροπή επιχειρείται μια ανάλυση των πολιτικών και πολιτιστικών καταστάσεων. Η τάση προς διαφορετικά υποκείμενα που παίρνει τη μορφή παρέκβασης στον σατιρικό λόγο είναι γνωστή και ως διερευνητική δομή, που χρησιμοποιείται ως εργαλείο για κοινωνικοπολιτική κριτική. Μέσα από μια τέτοια δομή που παίρνει δυο μορφές στο μυθιστόρημα, τις απαντήσεις δηλαδή που δίνει ο βασικός χαρακτήρας στα ερωτήματα της επιτροπής και την έρευνα που κάνει ο βασικός χαρακτήρας, αποκαλύπτεται ο πραγματικός κόσμος και έτσι ασκείται κριτική σε όλες τις αξίες των κυρίαρχων ελίτ και την ηγεμονία του ιμπεριαλισμού. Ωστόσο, η κριτική γίνεται με μια κωμική, κυνική προσέγγιση μέχρι το σημείο που ο αφηγητής θα ξεκινήσει να διακωμωδεί και να γελοιοποιεί και τον ίδιο του τον εαυτό. Εν απουσία της ενεργητικής αναγνώρισης των αξιών πάνω στις οποίες ο αφηγητής στηρίζει την κριτική του, οι αξίες παραμένουν παρούσες στο μυθιστόρημα, αλλά σε μια παθητική μορφή.
Με βάση όλα αυτά, αποκαλύπτεται ότι ο κύριος σκοπός αυτής της διερευνητικής δομής και παράδοξης κριτικής είναι η πνευματική πρόκληση του αναγνώστη, η οποία αποσκοπεί στο να τον εμπλέξει στην αναζήτηση της αλήθειας που διακηρύττει. Τα μέλη της επιτροπής έχουν δεχτεί το δικό τους δίκαιο μερίδιο κριτικής, ωστόσο η σάτιρα επεκτείνεται ώστε να συμπεριλάβει τους πάντες: διανοούμενους, ποιητές, ηθοποιούς, δικαστές, δημοσιογράφους, γιατρούς, επιστήμονες, πανεπιστημιακούς καθηγητές κ.ά. O αφηγητής, που είναι και ο βασικός χαρακτήρας της ιστορίας, μέσα από τον διάλογο με την «Επιτροπή», εκφράζει με πικρία και κυνισμό την περιφρόνησή του για την πραγματικότητα που κυριαρχεί στον τόπο του, ενώ δεν θυμίζει σε τίποτα τον πρωταγωνιστή των συνηθισμένων μυθιστορημάτων της λογοτεχνίας, αφού υπερβαίνει τις κοινωνικές συνθήκες, διαρκώς ταπεινώνεται και εξευτελίζεται και μολονότι εξεγείρεται κατά της επιτροπής, σκοτώνοντας ένα μέλος της, υποκύπτει στην ετυμηγορία της και κλείνει την αφήγησή του με έναν τραγικό, ρητορικό και συμβολικό επίλογο, όπου τρώει τον εαυτό του. Η σάτιρα έχει στόχο τον θύτη και όχι το θύμα και επομένως περιμένει και την καταδίκη από τον αναγνώστη παροτρύνοντάς τον να αναλογιστεί την πραγματικότητα της καταπίεσης και της κυριαρχίας και τον καλεί να πάρει θέση που να καταγγέλλει μια τέτοια πραγματικότητα.
Στην «Επιτροπή», το όραμα του συγγραφέα χαρακτηρίζεται από τη δυαδικότητα της επικριτικής απόστασης και το πηγαινέλα μεταξύ αρμονίας και αποστροφής, κάποιες φορές το επικριτικό όραμα του συγγραφέα συμμαχεί με τον επικριτικό λόγο που ασκεί εναντίον του σκοπού της σάτιρας, του πολιτικού ανοίγματος, της ξένης κυριαρχίας, των καιροσκόπων που αντιπροσωπεύονται στο πρόσωπο του «Δόκτορος». Παρ’ όλα αυτά, όταν η σάτιρα στοχεύει στη μοναδική κριτική φωνή του κειμένου –τον αφηγητή– αυτό σημαίνει ότι ο αφηγητής θεμελιώνει μια κριτική απόσταση ανάμεσα στον εαυτό του και εκείνον τον επίμαχο χαρακτήρα, την απεικόνιση της ταπείνωσης με την οποία έρχεται αντιμέτωπος. Αφ’ ενός αυτές οι σκηνές θεωρούνται καταδίκη της βίας που ασκείται σε μορφωμένα άτομα και γενικά στους ανθρώπους από ένα καθεστώς που σκοπό έχει να εξαλείψει τη γνώση και να περιθωριοποιήσει τον ρόλο της μέσα στην κοινωνία και αφ’ ετέρου ο συγγραφέας κριτικάρει τους μορφωμένους που αποδέχονται την ταπείνωση και υποτάσσονται σε αυτήν.
Η σάτιρα σε αυτό το μυθιστόρημα συνδυάζει την άμεση κριτική με τη χρήση της υπερβολής και της αλλοίωσης και συνεπώς εξαρτάται από το ηθικό και πολιτικό υπόβαθρο με στόχο να προκαταβάλει τον στόχο της ευθέως. Η χρήση της υπερβολής αποτελεί κανόνα στη σάτιρα γιατί με αυτόν τον τρόπο παρουσιάζονται τα κακώς κείμενα, τα λάθη και εν προκειμένω οι καταπατήσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, στην «Επιτροπή» παρουσιάζονται αλλόκοτα σώματα και ραγισμένες αισθήσεις κι έτσι τονίζονται ορισμένα χαρακτηριστικά όπως το μέγεθος, η ηλικία, μαλλιά, μάτια, με αποτέλεσμα να προβάλλεται μια αποκρουστική εικόνα όπου όλα αυτά τα παραμορφωμένα φυσικά χαρακτηριστικά μεταφέρουν γνωστικά και ηθικά μειονεκτήματα.
Εν κατακλείδι, μέσα από μια τέτοια σωματικά και ηθικά παραμορφωμένη εικόνα της επιτροπής επιχειρείται η καταδίκη του συστήματος και του καταπιεστικού μηχανισμού του. Παράλληλα, με αυτόν τον τρόπο αξιοποιούνται και οι κωμικές ικανότητες της σάτιρας, μετατρέποντας την επιτροπή σε αντικείμενο χλευασμού και κοροϊδίας από τον αναγνώστη. Η επαναλαμβανόμενη αναφορά, για παράδειγμα, στη βαρηκοΐα των μελών της επιτροπής υποδηλώνει την έλλειψη ικανότητας επικοινωνίας και τη μονομερή διάσταση της εξουσίας.
*Ακαδημαϊκός φιλόλογος
Στις παρουσιάσεις βιβλίων, εκτός από τα καλά λόγια που είναι δεδομένα, ακούμε πολλές φορές κείμενα από κάποιους ομιλητές που είναι πραγματικά «διαμάντια», αλλά σύντομης λάμψης αφού τις περισσότερες φορές χάνονται στα συρτάρια των συντακτών τους. Αν νομίζετε ότι ένα τέτοιο κείμενο από την παρουσίαση κάποιου βιβλίου πρέπει να το μοιραστούν οι αναγνώστες των Νησίδων, μπορείτε να το στέλνετε στο mail: [email protected]
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας