Είμαστε οι μάσκες μας

Στον «Δρόμο της Μάσκας», ο δομιστής ερευνητής της ανθρωπολογίας Κλοντ Λεβί Στρος ανέδειξε, πριν από μερικές δεκαετίες, τη σχέση της μάσκας με την εξουσία, μελετώντας -σε πρώτο πλάνο- τον τρόπο χρήσης των μασκών στους Ινδιάνους του Βανκούβερ και στους ιθαγενείς της Νότιας Αμερικής.

Τα προσωπεία, άλλωστε, είχαν διαπεράσει, κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, όλους τους πολιτισμούς, από την εποχή του λίθου. Μεταγενέστεροι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι επιβεβαίωσαν τη θεωρία του Γάλλου μελετητή, υποστηρίζοντας πως το δικαίωμα στη μάσκα συνδεόταν ανέκαθεν με την εξουσία, είτε με έκδηλο τρόπο είτε σε συμβολικό επίπεδο.

Αργότερα, η κάλυψη του προσώπου αρχίζει να δρα απελευθερωτικά καθώς εντάχθηκε στο καρναβάλι, νομιμοποιώντας τις μεταμορφώσεις για όλο τον κόσμο. Ετσι, οι μεταμφιεσμένοι άρχισαν να εκτρέπονται και να «εξεγείρονται» μέσα από τα προσωπεία τους, να χάνουν κάποια κομμάτια της ταυτότητάς τους και να ανακαλύπτουν άλλα, τα οποία μέχρι εκείνη τη στιγμή αγνοούσαν.

Ποιος είναι ο θεμελιώδης κώδικας του καρναβαλιού; Οι μάσκες μπαίνουν, τα κοινωνικά προσωπεία αποβάλλονται. Οι άνθρωποι απελευθερώνονται από τις κοινωνικές νόρμες και οι κοινωνικές συμβάσεις καταλύονται. Αλλάζουμε, δηλαδή, πρόσωπα. Οπως στο σύμπαν του Πορτογάλου ποιητή Φερνάντο Πεσόα, που μας δίδαξε μέσα από τους «λογοτεχνικούς του ετερώνυμους» πως όχι μόνο τα πρόσωπα αλλά και τα προσωπεία τους έχουν βεστιάριο και πάθη, πληγές και αδυναμίες, επιθυμίες και δύναμη.

Ποιοι είμαστε τελικά; Μήπως το πραγματικό καρναβάλι ξεκινά όταν γινόμαστε ξανά οι άνθρωποι με τα κοινωνικά προσωπεία και τις αναστολές; Τι εξ-υπηρετεί η ανωνυμία πίσω από τις μάσκες;

Απελευθέρωση από τον κοινωνικό εαυτό μας

Για τον Σοβιετικό κριτικό λογοτεχνίας Μιχαήλ Μπαχτίν, το καρναβάλι είχε ανέκαθεν τη δύναμη να απελευθερώνει την ανθρώπινη συνείδηση «επιτρέποντας στους πληβείους να συγκροτηθούν ως κοινότητα και να αρθρώσουν έναν ουτοπικό λόγο, εναλλακτικό της κυρίαρχης πραγματικότητας». Τι αποτύπωμα έχουν, όμως, τα «μασκαρέματα» στη σημερινή εποχή;

Μέσω της παρενδυσίας μπαίνουμε σε έναν άλλο ψυχισμό και αλιεύουμε την απωθημένη περσόνα μας. Οσο μεταμορφωνόμαστε με πρόσχημα το καρναβάλι τόσο προσεγγίζουμε το ανοίκειο ξένο. Οταν εμείς οι ίδιοι γινόμαστε Αλλοι, καταφέρνουμε ευκολότερα -ως κοινωνία- να ενσωματώσουμε τους διαφορετικούς (από εμάς) και να προασπιστούμε με μεγαλύτερη συνέπεια το δικαίωμα στην ετερότητα. Ισως γιατί τα προσωπεία δρουν απενοχοποιητικά, τα ιερά αποκαθηλώνονται και ένα μέρος της χαμένης παιδικότητας ανακτάται.

Πόσο εύκολο όμως είναι τελικά να ξεχωρίσουμε το πρόσωπο από το προσωπείο; Αν λάβουμε υπόψη τα γραπτά του Πεσόα, τα οποία παρουσιάστηκαν ως προϊόντα των ανεξάντλητων λογοτεχνικών προσωπείων του, τότε δεν είναι πάντα δεδομένο πως μπορούμε να δούμε «πίσω από τις μάσκες» αφού κάποια προσωπεία είναι πραγματικές μεταμορφώσεις.

Μάσκες και εξεγέρσεις

Πώς διαμορφώνεται η σχέση μας με την εξουσία όταν φοράμε κάποιο προσωπείο;

Αν αναλογιστούμε πως ακόμα και στα χρόνια των δημοκρατιών οι μάσκες εντοπίστηκαν στο πεδίο της ανυπακοής, τότε το καρναβάλι παραμένει μια γιορτή κοινωνικής αμφισβήτησης που επιτρέπει την εκτόνωση κοινωνικής δυσαρέσκειας. H σχέση του καρναβαλιού και της κοινωνικής εξέγερσης ανάγεται, ωστόσο, σε παλαιότερες εποχές.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σφαγή στην πόλη Ρομάν, στη Νότια Γαλλία, το 1580. Τότε, κατά τη διάρκεια της καταστολής της εξέγερσης στο περιθώριο του καρναβαλιού, σφαγιάστηκαν περίπου 30 άτομα. Η αφορμή δόθηκε όταν ένας υφαντουργός πήγε απρόσκλητος σε συγκέντρωση των πατρικίων φορώντας προβιά αρκούδας. Οι αρχηγοί των πατρικίων, για να επιδείξουν την υπεροχή τους απέναντι στους υφαντουργούς, μεταμφιέστηκαν σε αετούς και τους έστησαν ενέδρα. Η πραγματική αιτία της αιματοχυσίας ήταν ο φόβος ανατροπής της κοινωνικής τάξης, εκτός από τη θρησκευτική αντιπαράθεση.

Η κάλυψη του προσώπου είναι συνεπώς άρρηκτα δεμένη με ένα σύστημα εξουσίας και τη διαμαρτυρία. Οπως στην περίπτωση του Νότινγκ Χιλ. Συγκεκριμένα, το 1976 μετανάστες και ακτιβιστές συγκρούστηκαν με τις αρχές και ακροδεξιούς κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού στην πολύχρωμη συνοικία του δυτικού Λονδίνου. Το καρναβάλι είχε θεσμοθετηθεί την προηγούμενη δεκαετία, με στόχο να τιμήσει την αφρο-καραϊβική κουλτούρα, που άκμασε στη Βρετανία μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Στο Νότινγκ Χιλ -όπως και στο δικό μας καρναβάλι στο Μεταξουργείο- οι φυλές, τα φύλα και οι ηλικίες συγχέονται. Οι μορφές είναι ρευστές, τα όρια ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό απαλείφονται και οι αντιθέσεις ξεθωριάζουν. Η αθυροστομία επιτρέπεται συγκροτώντας μια νέα γλώσσα. Παράλληλα, συγκροτείται ένα νέο σύστημα σχέσεων όπου ο κόσμος γυρίζει ανάποδα με τρόπο εναρμονισμένο, ενώ εγκαθίσταται ένα ρευστό καθεστώς κοινωνικής αμφισβήτησης.

Το καρναβάλι παραμένει, συνεπώς, πολύ περισσότερα από ένα διάλειμμα εκτόνωσης και σωματικών ηδονών. Είναι ένας τρόπος απάρνησης του πραγματικού, αμφισβήτησης της ίδιας της ύπαρξής μας. Ισως γιατί οι μάσκες, ακόμα και ερήμην μας, μας απελευθερώνουν από την υποκειμενικότητά μας και από τους κοινωνικούς μας εαυτούς. Πρόσφατα, παγκόσμιες διαδηλώσεις έγιναν υπό τη μάσκα του Τζόκερ. Από τη Χιλή και τη Βολιβία μέχρι τον Λίβανο και το Χονγκ Κονγκ. Προηγουμένως, οι Ανώνυμοι είχαν επιλέξει να φορούν τη μάσκα του Γκάι Φοκς, όπως σχεδιάστηκε από τον Ντέιβιντ Λόιντ, για να εκφράσουν την εναντίωσή τους στη νέα τάξη πραγμάτων. Οι μάσκες, εξ ορισμού, είτε δημιουργούν νέες ταυτότητες είτε μεταμορφώνουν τις υπάρχουσες. Καλύπτουν και ταυτοχρόνως αποκαλύπτουν, ανακλώντας τα πολιτιστικά, κοινωνικά, θρησκευτικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας που τις παράγει. Και είναι ιστορικά επιβεβαιωμένο πως στο καρναβάλι ενυπάρχουν ιδέες κοινωνικής διαμαρτυρίας και ανατροπής. Με ποιο προσωπείο θα βγείτε στον δρόμο φέτος; Προσοχή, είμαστε οι μάσκες μας.