«Η εξουσία γεννά την ψευδαίσθηση της υπεροχής»

Το νέο μυθιστόρημα του πολυμεταφρασμένου συγγραφέα Δημήτρη Σωτάκη «Ο μεγάλος υπηρέτης» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος και είναι ένα πρωτότυπο μυθιστόρημα για τη μάχη του ανθρώπου με τον εαυτό του και την ψευδαίσθηση της δύναμης της εξουσίας. Μας δόθηκε η ευκαιρία να μιλήσουμε γι’ αυτό και για άλλα πολλά στη συνέντευξη που ακολουθεί.

Πώς προέκυψε «Ο μεγάλος υπηρέτης»;

Κάθε φορά που ξεκινάω ένα καινούργιο βιβλίο, υπάρχει μια συγκεκριμένη προδιάθεση, μια βαθύτερη επιθυμία που υπερβαίνει εκείνη της πλοκής. Αυτές οι επιθυμίες κάθε φορά είναι και ο ηθικός πυρήνας ενός μυθιστορήματος, αφού συγκεντρώνουν όλα τα στοιχεία που με απασχολούν. Με τον «Μεγάλο υπηρέτη» η πρόθεσή μου ήταν να περιγράψω την κυριαρχία από άνθρωπο σε άνθρωπο, τον αυτισμό της σύγχρονης ζωής και το ζήτημα της μοναξιάς. Η πλοκή ήταν σημαντική, αλλά ήρθε ως ένα όχημα να εξυπηρετήσει τα παραπάνω.

Στην Ελλάδα υπηρέτης σημαίνει και δούλος; Θυμάμαι πως μετέφρασε τις «Υπηρέτριες» του Ζενέ ο Ελύτης «Δούλες» κι από τότε δεν τόλμησε κανείς να το αλλάξει.

Ο δικός μου υπηρέτης δεν είναι δούλος. Σε μια πιο σκοτεινή εκδοχή του μπορεί, όμως το ρήμα «υπηρετώ» είναι περισσότερο λειτουργικό εδώ. Υπηρετεί κάτι ασαφές αλλά πολύ ισχυρό, την ανάγκη να αποδείξουμε ότι υπάρχουμε, ότι θα διακριθούμε, υπηρετεί αυτό που υπηρετούμε όλοι σήμερα, ικανοποιεί την αχόρταγη ανάγκη μας να φανούμε παντού νικητές. Και ενώ έχουμε την τάση να επιβαλλόμαστε πάνω σε κάποιον όταν εκείνος μοιάζει αδύναμος, κι εμείς, αργά ή γρήγορα, θα πέσουμε θύματα κάποιου εξουσιαστή. Είναι μια διαδικασία συνυφασμένη με την ανθρώπινη φύση.

Εχω την εντύπωση πως από όλα τα βιβλία σου αυτό είναι το πιο «γήινο», ισχύει;

Θα έλεγα ότι όλα τα βιβλία μου είναι γήινα. Η παραδοξότητα, που εσκεμμένα παίζει σημαντικό ρόλο στη δουλειά μου, το αλλόκοτο και το φαντασιακό είναι απλώς συστατικά που δημιουργούν το δικό μου προσωπικό λογοτεχνικό σύμπαν, όμως τα βιβλία μου είναι ανθρωποκεντρικά και αυτό που καταδεικνύουν είναι ο αγώνας που κάνει ο άνθρωπος για να απεγκλωβιστεί από το μάταιο κυνήγι της ευτυχίας. Οι συνθήκες στον «Μεγάλο υπηρέτη» μπορεί να είναι περισσότερο βατές, όμως η εξέλιξη της ιστορίας είναι σαφώς εξωφρενική.

Σε ποια επικίνδυνα μονοπάτια οδηγεί η εξουσία;

Η εξουσία οδηγεί στη μη κατανόηση της πραγματικότητας. Οποιος εξουσιάζει αποκόπτεται από τις αντανακλαστικές ψυχικές διαδικασίες, έχει την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να αποκτήσει τον έλεγχο, όμως στην πραγματικότητα είναι πιο ευάλωτος από ποτέ. Η εξουσία, της οποίας η κατάκτηση είναι πάντα ένα φλέγον ζήτημα, γεννά την ψευδαίσθηση της υπεροχής, όμως σύντομα αποδεικνύεται ότι αυτό είναι μια κατάσταση εφήμερη και μάταια πασχίζει κανείς να γραπωθεί πάνω της.

Πόσο εύκολα ή δύσκολα αλλάζουν ρόλους ο εξουσιαστής με τον εξουσιαζόμενο;

Οι ρόλοι είναι ένα παιχνίδι τακτικής. Η απόσταση μεταξύ τους, αν και συχνά μοιάζει χιλιομετρική, μπορεί να καλυφθεί εύκολα, αν κανείς ξέρει να παίξει σωστά τα χαρτιά του. Ο εξουσιαστής είναι αυτός που αγωνιά, που προσπαθεί να κρατήσει αυτή τη δύναμη, γνωρίζοντας ενδόμυχα ότι αργά ή γρήγορα θα τη χάσει. Το ενδιαφέρον είναι όμως ακριβώς αυτό, ότι όταν έρθει η σειρά του εξουσιαζόμενου να πάρει τα ηνία, θα υποπέσει κι αυτός με τη σειρά του στα ίδια λάθη. Ολα αυτά τα ανόητα παιχνίδια είναι κανόνες που έχουν επινοήσει οι άνθρωποι. Είναι σχεδόν τρομακτικό αν το σκεφτεί κανείς, αυτή η ανάγκη να ουρλιάξουμε σε κάποιον ότι τον ελέγχουμε, ότι εμείς ορίζουμε τη ροή των γεγονότων, μου φαίνεται σχεδόν κωμικό αυτό.

Ο Μπόρχες είχε πει πως το γράψιμο δεν είναι τίποτε άλλο από ένα κατευθυνόμενο όνειρο. Ηταν πάντα και δικό σου όνειρο;

Το όνειρό μου δεν είναι ακριβώς το γράψιμο, αλλά το να μπορώ να δώσω το δικό μου στίγμα για τη ζωή που ζούμε. Το γράψιμο είναι το μέσο. Αν μπορούσα να κάνω κάτι άλλο, θα το έκανα. Η γλώσσα είναι ένα ισχυρό όπλο, το χειρίζομαι με τον τρόπο μου, αλλά είναι και κάτι που μου δίνει τη δυνατότητα να έρχομαι κοντύτερα σε αυτό που θέλω να είμαι. Ο συγγραφέας δουλεύει στη μοναξιά του, χωρίς καμία επαφή και βοήθεια, αυτός είναι ο ασφαλέστερος και περισσότερο αποδοτικός τρόπος για μένα.

Τα βιβλία σου έχουν μεταφραστεί στο εξωτερικό, είσαι από τους τυχερούς. Γιατί είναι τόσο δύσκολο να επικοινωνήσουν με το κοινό του εξωτερικού οι Ελληνες λογοτέχνες;

Για δύο λόγους: Ο πρώτος είναι ότι οι περισσότεροι γράφουν αποκλειστικά για την Ελλάδα. Οι θεματικές είναι ανακυκλώσιμες και παρόμοιες, βιβλία που δεν αφορούν τον αναγνώστη σε διαφορετικά μήκη και πλάτη του κόσμου. Ο δεύτερος λόγος είναι η έλλειψη στρατηγικής και ο τρόπος που χειρίζεται η Πολιτεία το θέμα της προώθησης της ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Δεν δίνονται χρήματα για μεταφράσεις, δεν υπάρχει ένας φορέας που να αναλάβει με συνέπεια όλο αυτό το σημαντικό κομμάτι του πολιτισμού, δεν υπάρχει καν ΕΚΕΒΙ. Καταλαβαίνεις, λοιπόν, ότι τα πράγματα είναι σκούρα. Κανείς, ή σχεδόν κανείς, δεν παίρνει την πρωτοβουλία να οργανώσει κάτι τόσο σοβαρό. Κρίμα, γιατί υπάρχουν μερικοί εξαιρετικοί Ελληνες συγγραφείς που θα άξιζε τον κόπο να δοκιμαστούν εκτός.

Πλέον οι πάντες επικοινωνούν τη δουλειά τους διαδικτυακά. Εύκολα ανεβάζουν ποιήματα, κείμενα, κάπως δυστοπικό φαντάζει το μέλλον για το βιβλίο όπως το ξέρουμε. Πώς τα βλέπεις τα πράγματα;

Δεν ανησυχώ. Το βιβλίο σε φυσική μορφή πάντα θα έχει τη θέση του. Η ηλεκτρονική ζωή, πράγματι, έχει αλλοιώσει το λογοτεχνικό τοπίο, όμως τα καλά βιβλία, όσο κι αν έχουν αλλάξει τα πράγματα, θα καταφέρνουν να διακρίνονται. Το Διαδίκτυο δεν έχει αλλάξει τον χάρτη μόνο στο βιβλίο, αλλά σε όλες τις μορφές τέχνης, είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που δεν πρέπει να μας τρομάζει.

Ο Φλομπέρ είχε πει το περίφημο «η Μαντάμ Μποβαρί είμαι εγώ». Σε ποιον ήρωα του βιβλίου σε βρίσκουμε περισσότερο;

Μοιραία βρίσκομαι σε όλους τους ήρωες. Μπορεί συνειδητά να κρατάω απόσταση από κάποιους, μα θα ήταν αφέλεια να λέγαμε ότι δεν τους αναγνωρίζω. Ο ιστός μιας ιστορίας και η πνευματικότητα των ηρώων είναι κομμάτι του συγγραφέα, είτε η ιστορία είναι συμβολική, είτε απολύτως παραστατική. Δεν έχει σημασία όμως αυτό, μπορεί ένας συγγραφέας να βρίσκεται μέσα σε ένα κακό βιβλίο, εγκλωβισμένος από μια σειρά ηρώων που δεν οδηγούν τον αναγνώστη πουθενά. Το ζητούμενο είναι ο συγγραφέας να δημιουργεί τέτοιες συνθήκες ώστε ο αναγνώστης να παρεισφρήσει στο σώμα των ηρώων, ανεξάρτητα αν συμφωνεί με την ιδεολογική τους κατεύθυνση.

«Ο μεγάλος υπηρέτης» είναι πια στα χέρια των αναγνωστών. Τι θα ήθελες να τους αφήσει;

Θα ήθελα οι αναγνώστες να απολαύσουν το βιβλίο. Αυτό είναι το σπουδαιότερο. Η λογοτεχνία θα πρέπει καταρχάς να είναι απολαυστική, να ενεργοποιεί τις αισθήσεις και όχι να στοχεύει σε μια ακαδημαϊκής προσέγγισης αισθητική. Η λογοτεχνία δεν λύνει προβλήματα, δεν λειτουργεί ως ψυχοθεραπεία, μάλλον θέτει συνεχώς νέα ερωτήματα. Κι αν καταφέρει κανείς να κάνει τον αναγνώστη να δει τη ζωή του από μια νέα οπτική γωνία, να περπατήσει έναν δρόμο που δεν περπάτησε ποτέ, αυτό είναι ένα μεγάλο δώρο.