Τον Απρίλιο του 1949, περισσότερες από 1.000 εξόριστες μεταφέρθηκαν στο μικρό κατάφυτο νησάκι του Παγασητικού, το Παλιό Τρίκερι.
Το μαγευτικό τοπίο που συνάντησαν κατεβαίνοντας από το πλοίο έμελλε να κρύβει πολλές δυσκολίες και ακόμη περισσότερες σκληρές στιγμές για τις γυναίκες και τα παιδιά τους…
Αν και το Τρίκερι θεωρείται, συγκριτικά με τη Μακρόνησο για παράδειγμα, μια πιο… ήπια εξορία, οι στιγμές που έζησαν εδώ έχουν χαραχτεί όχι μόνο στη μνήμη τους, αλλά και στον ίδιο τον τόπο.
«Με το που κατεβήκαμε από το καράβι, πήραμε θαλασσινό νερό και χώμα και κάναμε βάσεις για να στήσουμε τις σκηνές μας», διηγείται μία από τις εξόριστες στην τηλεοπτική εκπομπή «Του νερού τα παραμύθια» (ΕΤ3 2011). Αυτά τα… θεμέλια σαν ξερολιθιές παραμένουν ακόμη στο νησί, ανάμεσα στις εκατοντάδες ελιές, ως αποτυπώματα της καθημερινής αγωνίας που έζησαν 5.000 γυναίκες που έζησαν εξόριστες στο Τρίκερι…
«Εμείς τα παιδιά των εξόριστων γυναικών δεν είχαμε φαγητό και νερό όταν ήρθαμε. Υπολόγισαν τις μερίδες των γυναικών, αλλά όχι των παιδιών τους. Τρώγαμε το φαγητό των μανάδων μας και πίναμε το νερό τους», διηγείται ο Λευτέρης Τσιακίρης που έζησε με τη μητέρα του στο Τρίκερι.
Στην έκδοση του Συλλόγου Πολιτικών Εξόριστων γυναικών αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Τα παιδιά της Εξορίας. Ιδιοι περιορισμοί, ίδιοι κανονισμοί, χωρίς βιβλία και παιχνίδια, χλομά και καχεκτικά, μοιράζονταν την ίδια βασανισμένη ζωή των μανάδων τους».
Η πείνα και η δίψα στο στρατόπεδο του Τρικερίου ήταν απ’ τις χειρότερες δοκιμασίες, μιας και το συσσίτιο είχε περικοπεί τόσο που οι εξόριστες το έλεγαν πια «συσσίτιο θανάτου» και τα τρία πηγάδια είχαν ελάχιστο νερό για τόσες γυναίκες και παιδιά. Ο περίφημος για το φιλανθρωπικό του έργο Ερυθρός Σταυρός δεν αναγνώριζε ως πολιτικούς κρατούμενους τα παιδιά των γυναικών, έτσι που το καλοκαίρι του 1949 το φαγητό δεν έφτανε ούτε για τις επίσημα γραμμένες στους καταλόγους και περίπου 180 παιδάκια θα είχαν βρει βέβαιο θάνατο από την πείνα, μαζί και οι γυναίκες, αν το νησί το ίδιο δεν τις έσωζε. Οι πεσμένες ελιές από τα ελαιόδεντρα που υπάρχουν σε αφθονία στο Τρίκερι, μαζί με τα μανιτάρια που μάζευαν κρυφά οι γυναίκες κάθε φορά που πήγαιναν για κάποια αγγαρεία, έσωσαν κι αυτές και τα παιδιά από τον λιμό εκείνη τη χρονιά. «Τα τρόφιμα που έμπαιναν στο στρατοπεδικό καζάνι ήταν σκουληκιασμένα ή νοθευμένα, μια μόνιμη απειλή δηλαδή για την υγεία και τη ζωή χιλιάδων γυναικών και των παιδιών τους», γράφει η Ναταλία Αποστολοπούλου στο βιβλίο-μαρτυρία της.
«Οι πρώτες δηλητηριάσεις εμφανίστηκαν πολύ γρήγορα, έπεσε επιδημία εντερικών στις γυναίκες, διάρροιες, εμετοί και χολεριάσεις και παρά τις επανειλημμένες διαμαρτυρίες δεν τους παρείχαν στο στρατόπεδο ούτε ρύζι, ούτε τσάι, ούτε λεμόνι. Οι σακατεμένες από το ξύλο και οι άρρωστες κατάπιναν τους πόνους τους και υπέμεναν με θάρρος, όρθιες στο φρόνημά τους και για χάρη των παιδιών. Πολλές μεταφέρθηκαν σε νοσοκομεία του Βόλου ή των Αθηνών σε κρίσιμη κατάσταση, κεκλεισμένων των θυρών, κι αυτό συνέβαινε μόνον όταν οι χωροφύλακες φοβόνταν μην τους μείνουν στα χέρια και μετράνε κι άλλες νεκρές στο “αναμορφωτικό τους πρόγραμμα”, όπως το ονόμαζαν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η αγωνίστρια και πρωτοπόρος παιδαγωγός Ρόζα Ιμβριώτη, απέναντι στην οποία η συμπεριφορά των φρουρών υπήρξε ιδιαίτερα σκληρή, προκειμένου να καμφθεί το ηθικό και των άλλων κρατουμένων, κατά τη συνηθισμένη πρακτική των χωροφυλάκων.
»Τον Αύγουστο του 1950 οι εξόριστες μεταφέρονται από τη Μακρόνησο πάλι στο Τρίκερι, αλλά αυτή τη φορά αρνούνται να επιστρέψουν στο προηγούμενο στρατόπεδο. Μένουν έναν μήνα στο ύπαιθρο κι έπειτα διεκδικούν και καταλαμβάνουν τα άδεια κελιά του μοναστηριού. Προκειμένου να κρατήσουν το φρόνημα υψηλό, να ενισχύσουν το ηθικό των γυναικών και να τις εμψυχώσουν, οι μορφωμένες εξόριστες με πρωτοστάτρια τη Ρόζα Ιμβριώτη έβαλαν σε εφαρμογή ένα μορφωτικό εκπολιτιστικό πρόγραμμα εκπαίδευσης των γυναικών. Για την υλοποίηση του εκπαιδευτικού-εκπολιτιστικού προγράμματος συνεργάστηκαν δασκάλες και καθηγήτριες που είχαν εξοριστεί λόγω της συμμετοχής τους στο ΕΑΜ. Ηταν το κρυφό σχολειό της εξορίας, γιατί όλα γίνονταν μυστικά και, σχεδόν, χωρίς καθόλου εκπαιδευτικά υλικά». (1)
Οι γυναίκες άντεξαν χάρη στις συλλογικότητες που ανέπτυξαν
«Αυτό που τις είχε βοηθήσει μέχρι τότε να αντέξουν ήταν οι συλλογικότητες που είχαν αναπτύξει και επιπλέον στρατηγικές και τακτικές επιβίωσης και αντίστασης κάπως ιδιόμορφες σε σχέση με τις παραδοσιακές ανδρικές πολιτικές πρακτικές. Μια από αυτές ήταν το χρώμα, τα χρώματα. Χωρίς κανείς να τους το υποδείξει, σαν από μια αόρατη συμφωνία, δε φορούσαν μαύρα. Και ήταν πάρα πολλές αυτές που είχαν πένθος, σε σημείο που το στρατόπεδο θα μπορούσε να αποτελείται από ένα μαύρο λεφούσι».
Οπως αναφέρει η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη για τις γυναίκες εξόριστες, «σύμφωνα με τις μαρτυρίες τους όταν βγήκαν από την εξορία τούς έλειψε πολύ η κοινή ζωή, η συλλογικότητα. Για κάποιες το περιβάλλον ήταν πολύ εχθρικό».
Μια από αυτές θα πει: «Ημασταν σαν λεπροί. Δεν μου μιλούσε κανένας. Δεν είχα δουλειά. Δεν είχα ούτε τον καφέ της μάνας μου να πάρω. Πεινούσα. Καταλαβαίνεις; Και τότε ένιωσα τη μεγαλύτερη δυστυχία της ζωής μου. Γιατί έξω [στην εξορία] που ήμαστε μπορεί να υποφέραμε, μας έδιναν ξύλο, αλλά μιλούσε η μια στην άλλη και γινόταν καλαμπούρι. Εκεί ήμουνα μόνη μου». (2)
Μέρες μνήμης
Αυτά τα στιγμιότυπα από τη ζωή σχεδόν 5.000 γυναικών που πέρασαν από το Τρίκερι θυμήθηκαν οι συγγενείς, οι φίλοι, κόσμος που με οποιονδήποτε τρόπο συνδέεται με τόπους εξορίας και «πέτρινα χρόνια». Το τριήμερο εκδηλώσεων στο Παλιό Τρίκερι είναι κάτι σαν θεσμός και προσκύνημα μαζί και οργανώνεται από ομάδα δημοκρατικών πολιτών, οι οποίοι εκτός από μνήμες και συναισθήματα φέρνουν στην επιφάνεια σημαντικά στοιχεία, μαρτυρίες και πηγές…
Ιδιαίτερα σημαντικό ήταν φέτος και το «στρογγυλό τραπέζι» με ιστορικούς και παιδιά που έζησαν εξόριστα μαζί με τις μητέρες τους στο νησί. Συμμετείχαν η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη, οι ομότιμοι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Ηλίας Νικολακόπουλος και Χρήστος Τρικαλινός και ο οικονομολόγος Λευτέρης Τσιακίρης, οι οποίοι έζησαν ως παιδιά εξόριστα στο Τρίκερι.
«Δεν θυμάμαι τίποτε σχεδόν από την εξορία στο Τρίκερι. Ημουν δύο μηνών όταν ήρθα στο νησί και έφυγα δύο χρόνων», λέει ο γνωστός δημοσκόπος και αναλυτής Ηλίας Νικολακόπουλος.
Κι όμως η μνήμη βρίσκει τρόπο να διατηρείται ακόμη ζωντανή. Και κάποιες φορές βαραίνει ακόμη την όμορφη ατμόσφαιρα του νησιού κρατώντας στον ουρανό του σύννεφα γεμάτα βροχή…
Το… κρυφό σχολειό στο μοναστήρι και η χορωδία
Στον αύλειο χώρο έξω από το μοναστήρι της Ευαγγελίστριας πάνω σε μια γέρικη ελιά κρέμονται οι φωτογραφίες των προσώπων εκείνων που πενήντα σχεδόν χρόνια πριν περπάτησαν, έκλαψαν, ονειρεύτηκαν, νανούρισαν, μόχθησαν, τραγούδησαν, δίδαξαν, έπαιξαν σ' αυτόν τον χώρο.
«Πίσω από τη μονή βρίσκονται τα απομεινάρια ενός ανοιχτού θεάτρου. Τώρα είναι πνιγμένα στα βρύα», διηγείται ο αφηγητής του οδοιπορικού στο Παλιό Τρίκερι («Του νερού τα παραμύθια. Τρίκερι», ΕΤ3 2011).
Σ' αυτό το θέατρο ανέβηκαν αυτοσχέδιες παραστάσεις και μεταξύ των πρωταγωνιστριών ήταν και η Αλέκα Παΐζη*, ενώ στη μονή στήθηκε ένα αυτοσχέδιο σχολείο, όπου εξόριστες δίδασκαν άλλες εξόριστες, αλλά και μια χορωδία, που δημιούργησε η διακεκριμένη διευθύντρια χορωδιών Ελλη Νικολαΐδου.
Τα πυργόσπιτα
«Το παλιό Τρίκερι έχει ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων», λέει ο επί 25 χρόνια πρόεδρος της κοινότητας Νικόλαος Φορτούνης.
Η ιστορία του μικρού νησιού χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στο Τρίκερι προσάραξε σύμφωνα με τον μύθο η «Αργώ» του Ιάσονα, αλλά όπως εξηγεί ο πρώην κοινοτάρχης, «από τη νεολιθική περίοδο έχουμε αποδείξεις κατοίκησής του».
Το 1821 διέθετε έναν από τους μεγαλύτερους εμπορικούς στόλους. Συμμετείχε στην επανάσταση του Πηλίου το 1821 βοηθώντας με τη χορηγία πλοίων και ναυτικών στη νεοσύστατη τότε Φιλική Εταιρεία. Σύμφωνα με τον καθηγητή και ιστορικό ερευνητή Κώστα Πατρίκο, στις 24 Μαΐου 1818 οι πρωτεργάτες της Φιλικής Εταιρείας Αθανάσιος Τσακάλωφ και Ανθιμος Γαζής φτάνουν στο ναυτοχώρι και ιδρύουν την «Εφορείαν Τρικέρων», τμήμα της Φιλικής Εταιρείας με έδρα το πυργόσπιτο «Κουμπουρέλου».
Στις αρχές του 18ου αιώνα εποίκησαν την περιοχή Μανιάτες αλλά και Βλάχοι της Πίνδου. Αυτοί μαζί με τους γηγενείς έχτισαν το Τρίκερι και δείγμα της αρχιτεκτονικής του νησιού είναι τα πετρόχτιστα πυργόσπιτα με στοιχεία από τη Μάνη, την Ηπειρο και τη Μακεδονία.
Αυτή είναι η ζωή στο Τρίκερι. Εξόριστη, γεμάτη ανατροπές, ελπίζει μέσα από τις συλλογικότητες, τρέφεται από τον πόνο αλλά και τα ιδανικά, αναζητά να ψηλώσει, να προστατέψει και να αγκαλιάσει ό,τι αγάπησε πιο πολύ… Τα παιδιά.
(1) Ουρανία Στάβερη «Το μαρτυρικό τρίγωνο των εξόριστων γυναικών. Χίος-Τρίκερι-Μακρονήσι», εκδόσεις «Παρασκήνιο».
(2) Τασούλα Βερβενιώτη «Μακρονήσι: μαρτύρια και μαρτυρίες γυναικών στο ιστορικό τοπίο και ιστορική μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου», Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, σ. 103-114, Αθήνα, Φιλίστωρ.
*Αλέκα Παΐζη [Το θέατρο της εξορίας]: «Πήγα εξορία στο Τρίκερι στις 22-4-1949. Σχεδόν αμέσως άρχισαν τα άγρια καψώνια που προηγήθηκαν της μεταφοράς μας στη Μακρόνησο. Εκείνο τον καιρό, τόσο στο Τρίκερι όσο και στη Μακρόνησο ήταν αδύνατη κάθε απόπειρα οργανωμένης ψυχαγωγίας. Διάβαζα ποιήματα στις γυναίκες όταν υπήρχε κάποια ανάσα»
[πηγή: Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών, Γυναίκες εξόριστες στα στρατόπεδα του Εμφυλίου. Χίος. Τρίκερι. Μακρόνησος. Αϊ-Στράτης, επιμ. Βικτωρία Θεοδώρου, συγκέντρωση φωτογραφικού υλικού Κατίνα Σηφακάκη, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1996, σ. 63]
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας