Ενα κόσμημα της Αθήνας

Μια προσωρινή, νοικιασμένη στέγη έμελλε να εξελιχθεί σε μόνιμο στέκι του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1874 και συμμετείχε σε μεγάλες ανασκαφές στην Ελευσίνα, τη Θήβα, τον Κεραμεικό, την Αρχαία Ολυμπία, τη Σάμο, τη Λευκάδα και την Ιθάκη.

Ηταν μια πρωτοβουλία που φέρει την πολλαπλή σφραγίδα του φιλέλληνα και αρχαιολόγου Ερρίκου Σλίμαν, ο οποίος γοητευμένος από τα ομηρικά έπη, ξεκίνησε τις πρώτες ανασκαφές στην Τροία, παντρεύτηκε Ελληνίδα και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Για το μέχρι τότε άστεγο ινστιτούτο, επέλεξε ένα γωνιακό οικόπεδο, το οποίο ήταν μέρος του μεγάλου ακινήτου που είχε αγοράσει το 1835 ο Αυστριακός Αντον Πρόκες, ο πρώτος πρόξενος των «Μεγάλων Δυνάμεων» στην απελευθερωμένη Ελλάδα.

Το ακίνητο τού Πρόκες είχε επιφάνεια 35 στρέμματα και σήμερα καλύπτει τρία οικοδομικά τετράγωνα ανάμεσα στην Πανεπιστημίου και την Ακαδημίας! Στο κέντρο του είχε φτιάξει το αρχοντικό του, που στην εποχή του γνώρισε ημέρες δόξας αλλά σήμερα είναι ένα ερείπιο με πρόσοψη στην οδό Φειδίου, που ανήκει σε ασφαλιστικό ταμείο («Νησίδες», 21-22/4/2018).

Σε άλλα τμήματά του έχουν κατασκευαστεί το «Ρεξ», ξενοδοχεία, πολυώροφα κτίρια και ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής.

Η αγορά του γωνιακού τμήματος των 12,5 στρεμμάτων είχε γίνει το 1887 από τον Σλίμαν για λογαριασμό της κόρης του, Ανδρομάχης. Εκείνη την εποχή η σημερινή Χαριλάου Τρικούπη ήταν η οδός Πινακωτών γιατί οδηγούσε στην ομώνυμη τοποθεσία στον λόφο του Στρέφη, ενώ η Φειδίου έφερε την ονομασία Καραμίχου.

Στη συνέχεια όμως το παραχώρησε για 25 χρόνια με ενοίκιο στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, που στεγαζόταν σε ένα μικρό νοικιασμένο χώρο στη σημερινή οδό Ακαδημίας. Από το 1899 το ακίνητο αγοράστηκε από το γερμανικό Δημόσιο και έγινε η μόνιμη στέγη του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου.

Ο Σλίμαν είχε καθοριστικό ρόλο και στην κατασκευή του κτιρίου, αφού ανέθεσε τα σχέδια στον πολύφερνο αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλερ, ο οποίος είχε σχεδιάσει το αρχοντικό του Γερμανού αρχαιολόγου, το «Ιλίου Μέλαθρον», στις αρχές της οδού Πανεπιστημίου, που θεωρείται το ωραιότερο νεοκλασικό της πρωτεύουσας και στεγάζει το Νομισματικό Μουσείο.

Στην πολύ διαφωτιστική έκδοση του ινστιτούτου για την ιστορία του κτιρίου επισημαίνεται ότι τα σχέδια φέρουν την υπογραφή του Τσίλερ, αλλά έχουν γίνει σημαντικές αλλαγές από τον Βίλελμ Ντέρπφελντ, ο οποίος είχε τον καθοριστικό ρόλο στη διάταξη των χώρων και κυρίως στις διαδοχικές επεκτάσεις του κτιρίου προς τη Χαριλάου Τρικούπη, που συνεχίστηκαν ώς το 1909, με απόλυτο σεβασμό στο ύφος του αρχικού πυρήνα.

Ο ιδρυτής

Γεννημένος το 1853 στο Μπάρμεν του Βούπερταλ, ο Βίλελμ Ντέρπφελντ σπούδασε αρχιτεκτονική, αλλά γοητεύτηκε από την αρχαιολογία και θεωρείται πρωτοπόρος της στρωματογραφικής ανασκαφής. Αξιοποιώντας τις σχέσεις της οικογένειάς του με τον Κάιζερ ήρθε το 1877 στην Ελλάδα και δούλεψε με τη γερμανική αποστολή στην Αρχαία Ολυμπία.

Πέντε χρόνια αργότερα γνωρίστηκε με τον Σλίμαν και εντάχθηκε στην ομάδα του, ενώ το 1886 ίδρυσε τη Γερμανική Σχολή της Αθήνας, που φέρει το όνομά του. Ενα χρόνο αργότερα, χρονιά που ο Σλίμαν αγόρασε το ακίνητο στη Χαριλάου Τρικούπη, αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, την οποία διατήρησε ώς το 1912.

Την ίδια περίοδο ασχολήθηκε με την ομηρική Ιθάκη και έφερε στο φως στοιχεία που την τοποθετούν στη Λευκάδα. Είναι το νησί που αγάπησε και βρίσκεται ο τάφος του, όπως ήταν η τελευταία επιθυμία του πριν από τον θάνατό του, τον Απρίλιο του 1940.

Το βασικό κτίριο του ινστιτούτου είναι τριώροφο, με είσοδο από την οδό Φειδίου και η κατασκευή του ολοκληρώθηκε σε ένα χρόνο, με γερμανική πειθαρχία. Κυριαρχούν οι γωνιακοί λίθοι, που αποτελούν «σήμα κατατεθέν» της αρχιτεκτονικής τού Τσίλερ, ενώ στον τελευταίο όροφο τα τμήματα ανάμεσα στα παράθυρα είχαν βαφτεί στο χρώμα της πορφύρας, επιλογή με σαφείς αναφορές στην αρχαία Ελλάδα που υπάρχουν και στα δύο ιστορικά ξενοδοχεία της Ομόνοιας («Μέγας Αλέξανδρος» και «Μπάγκειον»), που έχει σχεδιάσει ο Τσίλερ. Στις τέσσερις γωνίες του στηθαίου της ταράτσας, που τότε είχε μοναδική θέα προς την Ακρόπολη, τον Λυκαβηττό και ένα μεγάλο μέρος του λεκανοπεδίου, είχαν τοποθετηθεί αγάλματα. Στο εσωτερικό του κτιρίου κυριαρχούν η μαρμάρινη σκάλα και οι θαυμάσιες ζωγραφικές συνθέσεις στις οροφές των χώρων υποδοχής.

Μέχρι την είσοδο των Γερμανών στην Ελλάδα, οι χώροι του ινστιτούτου φιλοξενούσαν συχνά επιστημονικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής το κτίριο έγινε χώρος κράτησης αντιστασιακών και ένα διάστημα ήταν έδρα της Βέρμαχτ, των επίλεκτων μονάδων των ενόπλων δυνάμεων της Γερμανίας.

Τον Οκτώβριο του 1944 το κτίριο σφραγίστηκε και παρέμεινε κλειστό ώς το 1951, οπότε δόθηκε άδεια στο γερμανικό κράτος να το χρησιμοποιήσει πάλι. Η πολύχρονη εγκατάλειψη προκάλεσε σοβαρές φθορές στο κτίριο, που προστέθηκαν στις ζημιές από τους σεισμούς του 1981. Δύο χρόνια αργότερα ανατέθηκε στον καθηγητή του Πολυτεχνείου Κωνσταντίνο Π. Μυλωνά η ριζική ανακαίνιση, η οποία υλοποιήθηκε με υποδειγματικό τρόπο και το 1985 κέρδισε το βραβείο της Europa Nostra, του φορέα της Ε.Ε. που είναι αρμόδιος για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς στη Γηραιά Ηπειρο.

Info

Νοσοκομείο

Κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους ένα μέρος του κτιριακού συγκροτήματος του ινστιτούτου παραχωρήθηκε στις ελληνικές αρχές και μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο.

Από τη δεκαετία του 1920 είχε διαπιστωθεί η έλλειψη χώρων και είχε επιλεγεί ένα ακίνητο στην οδό Ρηγίλλης για την ανέγερση νέου κτιρίου. Τα σχέδια πάγωσαν με την κήρυξη του πολέμου και ματαιώθηκαν από τις μεταγενέστερες ανασκαφές που έφεραν στο φως το Λύκειο του Αριστοτέλη.

Η βιβλιοθήκη

Ξεχωριστή είναι η αξία της βιβλιοθήκης του ινστιτούτου, που διαθέτει περισσότερους από 75.000 τόμους, καθώς και πλούσιο αρχείο ιστορικών φωτογραφιών, που αποτελούν σπουδαία πηγή της ελληνικής αρχαιολογίας.

Λεηλασίες

Από τους πρώτους μήνες της γερμανικής κατοχής, στη χώρα μας εγκαταστάθηκε ειδική στρατιωτική ομάδα για την «προστασία της τέχνης», η οποία συμμετείχε σε λεηλασίες και καταστροφές 87 αρχαιολογικών χώρων.

Η εικόνα είχε καταγραφεί το 1946 σε ειδική έκδοση του υπουργείου Παιδείας και αποτελεί μέρος των αποζημιώσεων που διεκδικεί η Ελλάδα από τη Γερμανία.

Από τότε έχουν γίνει πάνω από 20 επαναπατρισμοί αρχαιοτήτων, ανάμεσά τους ο Λέων των Κυθήρων που είχε κλαπεί από τον Γερμανό διοικητή του νησιού.