Νίκος Καζαντζάκης, ο Κοσμοπαρωρίτης

Τρεις Ψυχές, τρεις προσευκές: Α' Δοξάρι είμαι στα χέρια σου, Κύριε· τέντωσέ με, αλλιώς θα σαπίσω. Β' Μη με παρατεντώσεις, Κύριε· θα σπάσω. Γ' Παρατέντωσέ με, Κύριε, κι ας σπάσω!

Οταν διαβάζεις ένα ποιοτικό βιβλίο και μένεις ευχαριστημένος με το περιεχόμενό του, στη χειρότερη περίπτωση θα το προτείνεις σε λίγους φίλους ως ένδειξη ενδιαφέροντος. Στην καλύτερη, θα καταγράψεις τους λόγους που το μυαλό σου σκέφτεται ακόμη φράσεις και εικόνες από τις σελίδες του.

Ο τόμος που κυκλοφόρησε φέτος με τον τίτλο «Νίκος Καζαντζάκης, ο κοσμοπαρωρίτης» (εκδόσεις Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2018) συνιστά επιτυχημένη συνέχεια της επετειακής έκθεσης-αφιερώματος του Μουσείου στον μεγάλο Κρητικό συγγραφέα, με αφορμή τα εξήντα χρόνια από τον θάνατό του (1957-2017). Θα έλεγα πως είναι μια μικρή σύνοψη των όσων συνέβησαν το 2017, έτος κατά το οποίο γιορτάστηκε η μνήμη του Νίκου Καζαντζάκη.

Αφού, λοιπόν, ολοκλήρωσα τη μελέτη των κεφαλαίων του, έχω να παρατηρήσω πως έχει συντεθεί με συγγραφικό μεράκι και επιστημονική γνώση, παρέα με πλούσιες παραπομπές σε αποσπάσματα από το έργο του Καζαντζάκη και μερικές από τις πολύ γνωστές φράσεις που λίγο-πολύ κρατήσαμε στο μυαλό μας διαβάζοντας κάποια από τα κείμενά του.

Παράλληλα, υπάρχει πλήθος βιογραφικών και εργογραφικών πληροφοριών, δοσμένων με εύστοχα σχόλια και παρατηρήσεις, αναλύσεις και υλικό, το οποίο δεν έχει δημοσιευτεί ξανά· θέματα που καταπιάνονται με ζητήματα ουσίας πάνω στο έργο του Καζαντζάκη. Ολη αυτή η προσπάθεια σημαίνει πως δεν περιλαμβάνει απλώς μια ξερή βιογραφία.

Εχουν προηγηθεί τόσες βιογραφίες του Καζαντζάκη, που ακόμη μία θα ήταν μάλλον περιττή. Οπότε αυτός ο τόμος περνάει με επιτυχία τον σκόπελο αυτό. Επιπλέον, το φωτογραφικό υλικό είναι πλούσιο και καλύπτει μεγάλο μέρος της ζωής του συγγραφέα, τόσο από την περίοδο που ζει στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα.

Μάλιστα, υπάρχουν αδημοσίευτες φωτογραφίες μαζί με τη γυναίκα του Ελένη, αλλά και φωτογραφικές αποτυπώσεις της ασκητικής φιγούρας του μονιά (αλλά όχι μοναχικού) Καζαντζάκη.

Οι εικόνες υποβάλλουν στον αναγνώστη μία διαρκή ενθύμηση της φιγούρας του Καζαντζάκη, φέρνοντάς τον στο παρόν και ζωντανεύοντας το είδωλό του.

Τα θέματα καλύπτουν σημαντικό εύρος ζητημάτων, από τα κείμενά του μέχρι βιογραφικές πτυχές. Η επιστημονική επιμέλεια του έργου ανήκει στον γλωσσολόγο και επιστημονικό σύμβουλο των εκδόσεων Καζαντζάκη, Νίκο Μαθιουδάκη, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, έχει επιμεληθεί επιτυχώς την ανανεωμένη σειρά των εκδόσεων του έργου του Νίκου Καζαντζάκη, εμπλουτίζοντάς την με ερμηνευτικά σχόλια και γλωσσικές παρατηρήσεις.

Πρόκειται για μια πρωτοβουλία η οποία κατέστησε το συγγραφικό σύμπαν του Καζαντζάκη πιο προσιτό στο ευρύ κοινό.

Μέσα από τα κείμενα ξεκαθαρίζονται, μια και καλή, θολά σημεία, τα οποία θα έπρεπε εδώ και χρόνια να έχουν αποσαφηνιστεί, καθώς εσκεμμένα πλανώνται θεωρίες, ώς έναν βαθμό συνωμοσίας, για τη ζωή και την ιδιοσυγκρασία του Καζαντζάκη, οι οποίες κάποιες φορές έχουν ακουστεί και από χείλη πνευματικών ανθρώπων.

Με έναν λόγο, στην πορεία της (επι)κριτικής που γνώρισε ο Καζαντζάκης, έχουν γραφεί αντιφάσεις και ανακρίβειες, οι οποίες έδειχναν το δέντρο και άφηναν το δάσος – κοινώς η ουσία έμενε εκτός συζήτησης.

Με άλλα λόγια, ούτε η περίπτωση του Καζαντζάκη γλίτωσε από την ελαφρόμυαλη παραφιλολογία και την αθέμιτη υποκρισία, οι οποίες κυνήγησαν και άλλους πνευματικούς ανθρώπους.

Οπως γίνεται φανερό μέσα από τα κείμενα που κοσμούν τον τόμο, η πορεία του Καζαντζάκη διαγράφεται μοναδική.

Αυτό που έκανε βρήκε ελάχιστους ακολούθους και η συγγραφική δυναμική του παραμένει ώς και σήμερα αξεπέραστη. Επιβεβαιώνεται μέσα από παραδείγματα ότι στη συγγραφική του εξέλιξη υπήρξε εκφραστής καινούργιων ιδεών και δημιουργικός ανα-συνθέτης ιδεών που γνώρισε, ασπάστηκε, πολέμησε και καλλιέργησε.

Για παράδειγμα, το αξιακό σύστημα στην «Ασκητική» είναι μοναδικό. Ακολουθεί ίσως την εξελικτική πορεία της «Θείας Κωμωδίας» του Δάντη. Εξάλλου, στον συγγραφικό στίβο δεν υπάρχει παρθενογένεση.

Ετσι, οι ιδέες συνήθως πηγάζουν σε μια αρχική, ακατέργαστη μορφή από μια αρχική σύλληψη. Στην πορεία μεγαλώνουν μέσα στο μυαλό και αναπτύσσονται.

Πολύ εύστοχη και καίρια είναι η παρατήρηση που κάνει ο Νίκος Μαθιουδάκης για την έννοια της κρητικής ματιάς, επισημαίνοντας πως πρόκειται για εντελώς πρωτότυπη και θεμελιώδη ιδέα στον Καζαντζάκη.

Οπως επεξηγεί, εμπεριέχει δύο θεμελιώδεις έννοιες της καζαντζακικής κοσμοθεωρίας: την ευθύνη και το χρέος. Τόσο η μία όσο και η άλλη ιδέα παίζουν καθοριστικό ρόλο στο σύστημα του Καζαντζάκη, αφού συνοψίζουν όσα ακολουθούν τον άνθρωπο στην πορεία του στη Γη.

Εδώ χρειάζονται λίγα λόγια για την περίπτωση της ιδιοσυγκρασίας του Καζαντζάκη, συγγραφικής και προσωπικής.

Ο Καζαντζάκης φαίνεται πως αναπτύσσει διάλογο με τους συγγραφείς που διαβάζει, Ελληνες και, κυρίως, ξένους. Η προσπάθεια που καταβάλλεται κατά καιρούς να παρουσιαστεί ο αγώνας του Καζαντζάκη για λογοτεχνική δημιουργία ως εξ ολοκλήρου στείρα αντιγραφή ξένων ιδεών και μοτίβων, θεωρώ πως είναι τουλάχιστον υποτιμητική και άδικη, καθώς παραγνωρίζει ό,τι καινοτόμο έχει προσφέρει.

Τι ακριβώς σημαίνει πρωτότυπη γραφή και πού χάνει ο Καζαντζάκης; Υπήρξε νους πολυσυνθετικός και πολυσυλλεκτικός. Οι προβληματισμοί, τους οποίους τόσο εύστοχα αναπτύσσει, είναι δικοί του, όπως και οι ανησυχίες, οι οποίες γεμίζουν τις σελίδες των έργων του.

Πιστεύω πως είναι προς τιμήν του το γεγονός ότι αναφέρει ξεκάθαρα και παραπάνω από μία φορά σε πλήθος φίλων και γνωστών του τις επιρροές του.

Για παράδειγμα, η περίπτωση του Νίτσε. Ο Καζαντζάκης διαλέγεται με τον Γερμανό φιλόσοφο, αλλά φαίνεται πως μέσω της ανάπτυξης της σκέψης του τον ξεπερνά και επεκτείνει τη σκέψη του.

Για παράδειγμα, ο καζαντζακικός Υπεράνθρωπος δεν βρίσκεται σε πόλεμο με τον Θεό, αλλά σε έναν κοινό αγώνα, ίσως και σε κοινή πορεία.

Δεν απαξιώνει τα κοσμικά συστήματα που συναντά, αλλά παλεύει να τα αναδημιουργήσει, να τα θεραπεύσει μέσα από τη γραφή του. Οπότε καταλήγει να ξεπερνά τα μηδενιστικά πρότυπα του Νίτσε κι έτσι μετασχηματίζει τη γραφή του.

Βασικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου Καζαντζάκη, όπως φαίνεται και μέσα από κείμενα του τόμου, είναι το αίσθημα ευθύνης, το οποίο τον διακρίνει τόσο στη ζωή του όσο και στη λογοτεχνική πορεία του. Είναι ένα μοναδικό χαρακτηριστικό.

Αυτό αφορά τόσο την ιδέα του για ιστορική και ηθική συνέχεια του ανθρώπου με τους προγόνους του, αφού το παρελθόν προχωράει ως μία συνεχής γραμμή αίματος στο παρόν, όσο και την πεποίθηση για την υποχρέωση του ανθρώπου να σώσει την ψυχή του για να σώσει τον κόσμο, συνδέοντας έτσι την πορεία του ανθρώπου με την ευρύτερη κοσμική εξέλιξη.

Η παράδοση παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτήν την ιδέα του Καζαντζάκη και φαίνεται πόσο σημαντική θέση παίρνει μέσα στα κείμενά του, όταν για παράδειγμα μιλάει για τον κόσμο που μας παρέδωσαν οι πρόγονοί μας κι εμείς, οι απόγονοι, οφείλουμε να τον παραδώσουμε στους επόμενους καλύτερο. Παρουσιάζει έννοιες όπως ο αγώνας για σωτηρία της κοινωνίας, η οποία θα έρθει μέσω της υπεύθυνης στάσης του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο.

Οπως φαίνεται και από εύστοχα σχόλια του τόμου, επισημαίνεται πως η ματιά του Καζαντζάκη είναι πλήρως ελληνική.

Είναι μοναδικό να βρίσκεσαι χρόνια ολόκληρα στο εξωτερικό ως εξόριστος, να βλέπεις την πατρίδα σου από μακριά και να κρατάς μέσα σου τόσο έντονη τη φλόγα της γλώσσας σου, τη μυρωδιά του χώματος στη μνήμη σου και την εικόνα της πατρίδας σου στα μάτια σου.

Παρά τον κοσμοπολιτισμό του, η Κρήτη για τον Καζαντζάκη παραμένει το Α και το Ω, η αρχή και το τέλος. Στα κείμενά του επανέρχονται δυνατές εικόνες από τον αγώνα της Κρήτης, οι οποίες έχουν καταγραφεί στο μυαλό του με τρόπο ανεξίτηλο.

Συνοψίζοντας, πρόκειται για έναν τόμο πολυτελή σε ποιότητα και αξία και συνάμα απολαυστικό.

Ο μελετητής του έργου του Νίκου Καζαντζάκη πάντοτε συναρπάζεται όταν ανακαλύπτει μια καινούργια μελέτη, προσεγμένη και άξια του ιδιαίτερου βάρους που φέρει το όνομα αυτό.

Για τον λόγο αυτόν, πιστεύω πως αξίζει να τον έχουμε στη βιβλιοθήκη μας δίπλα στα κείμενα του μεγάλου Κρητικού συγγραφέα, αφού πρώτα τον ξεφυλλίσουμε και ταξιδέψουμε παρέα με τον κοσμοπαρωρίτη Νίκο Καζαντζάκη.