Ο Εντουάρντο Καντάβα είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Princeton. Διδάσκει συγκριτική λογοτεχνία, τεχνολογίες των μέσων και πολιτική θεωρία, ενώ έχει γράψει εκτενείς μελέτες επάνω στη φιλοσοφία, τη φωτογραφία, την αρχιτεκτονική και τη μουσική.
Τους τελευταίους μήνες βρέθηκε στην Αθήνα όπου παρέδωσε το σεμινάριο «Γενεαλογίες της μνήμης και της αντίληψης | Λογοτεχνία και Φωτογραφία», για το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Πολιτικής Επιστήμης & Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ.
Το βιβλίο του, «Λέξεις Φωτός: Θέσεις για τη Φωτογραφία της Ιστορίας», έχει εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Νήσος».
Ο αναλφαβητισμός του μέλλοντος δεν θα συνίσταται στην άγνοια της ανάγνωσης ή της γραφής,
αλλά στην άγνοια της φωτογραφίας
László Moholy-Nagy
● Πρόσφατα, κατά τη διάρκεια μιας ανοιχτής συζήτησης, εκφράσατε την άποψη ότι κάθε φωτογραφία είναι ένας «πρόσφυγας». Τι συλλογισμός υπάρχει γύρω από αυτήν τη σκέψη;
Εκανα αυτή την επισήμανση στο πλαίσιο του MedPhoto Festival τον περασμένο χειμώνα. Ηταν μια απόκρισή μου στα σχόλια σχετικά με την προσφυγική κρίση στην Ελλάδα και αλλού.
Ηθελα να τονίσω πως δεν είναι τυχαίο το ότι η φωτογραφία αποτελεί έναν από τους πιο προνομιακούς τρόπους αναπαράστασης της κρίσης και αυτό συμβαίνει γιατί κάθε φωτογραφία είναι καθεαυτή ένα είδος πρόσφυγα.
Κάθε φωτογραφία μετατρέπει σε πρόσφυγα αυτό που φωτογραφίζεται -καθώς το αποκόπτει από το πλαίσιό του και το τοποθετεί σε άλλο τόπο και χρόνο- αλλά και κυκλοφορώντας η ίδια στον κόσμο φεύγοντας από το αρχικό της πλαίσιο.
Αυτό που κάνει φωτογραφία μια φωτογραφία είναι η ικανότητά της να περιπλανιέται, συχνά αρκετά μακριά από τη στιγμή και το μέρος όπου παρήχθη.
Γι’ αυτό και ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ζητήματα για εμάς σήμερα αφορά αυτό που εγώ θα ονόμαζα «οι περιπλανώμενες γλώσσες της φωτογραφίας». Με αυτό αναφέρομαι στους ποικίλους δρόμους μέσα από τους οποίους οι φωτογραφίες ταξιδεύουν διαμέσου ιστορικών περιόδων, εθνικών συνόρων και διαφορετικών μέσων.
Η μαζική κυκλοφορία των εικόνων που χαρακτηρίζει το παρόν μας απαιτεί την ανάπτυξη ενός οπτικού και γλωσσικού κώδικα για την κατανόηση του νομαδικού χαρακτήρα τους και της ικανότητας παρέμβασης που έχουν ή όχι σε σχέση με την κινητικότητα και τον εκτοπισμό τους.
Αυτό που πρότεινα στην ουσία με το σχόλιό μου είναι ότι το να έχουμε κατά νου τον νομαδικό χαρακτήρα των εικόνων ίσως μας βοηθήσει και στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη μετανάστευση και τον εκτοπισμό των ανθρώπων.
● Εδώ και χρόνια κάνετε μία σοβαρή θεωρητική δουλειά, προσπαθώντας να αναδείξετε τις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στη φωτογραφία και σε διάφορα άλλα πεδία, όπως η πολιτική, η λογοτεχνία, η ιστορία, η τεχνολογία. Τι σας έχει οδηγήσει σε αυτήν την προσέγγιση;
Πιστεύω ότι μια φωτογραφία ποτέ δεν παρουσιάζεται απομονωμένη και ποτέ δεν είναι απλώς μια φωτογραφία. Από τις απαρχές της η φωτογραφία έχει ταξιδέψει μακριά από τον ίδιο της τον εαυτό και έχει συσχετιστεί με άλλα μέσα και με διάφορα ιστορικά και πολιτικά φαινόμενα.
Οπως σημείωσε ο Φουκό πριν από αρκετά χρόνια, η γέννηση της φωτογραφίας δεν διακήρυξε τη γέννηση ενός διακριτού μέσου, αλλά αποτέλεσε μια χωρίς προηγούμενο έκρηξη αδιάκοπα μεταβαλλόμενων οπτικών φαινομένων, μια έκρηξη κάθε είδους υβριδικών διαδράσεων μεταξύ αρκετών διαφορετικών μέσων, συμπεριλαμβανομένων του σχεδίου, της ζωγραφικής, της χαρακτικής, της λογοτεχνίας, της ιστορίας, της φωτογραφίας και άλλων τεχνολογιών.
Η φωτογραφία έχει την ικανότητα να απορροφά κάθε στοιχείο του κόσμου. Ο,τι και αν σκεφτόμαστε για την επίπεδη επιφάνεια μιας φωτογραφίας, αυτή κουβαλάει τα αποτυπώματα ενός ολόκληρου δικτύου σχέσεων -ιστορικών, πολιτικών, οικονομικών, καλλιτεχνικών, τεχνολογικών κ.ά.- και άρα ο μόνος τρόπος για να διαβάσουμε τις φωτογραφίες είναι να τις διαβάσουμε σε σχέση με όλα αυτά τα ίχνη που έχουν αποτυπωθεί στις επιφάνειές τους.
Η φωτογραφία, λοιπόν, δεν είναι ποτέ απλώς μια εικόνα όσων βλέπουμε στην επιφάνειά της.
Είναι αντιθέτως ένα αρχείο όλων των εμπειριών, των ιστοριών και των σχέσεων που έχουν σφραγιστεί μέσα στην επιφάνειά της, είτε είναι ορατά είτε όχι.
Γι’ αυτό πρέπει να συνεχίσουμε να αναστοχαζόμαστε επάνω στο τι είναι ή τι μπορεί να είναι μια φωτογραφία και για να το κάνουμε αυτό χρειάζεται να λαμβάνουμε υπόψη μας όλα τα διαφορετικά πεδία, που εγχαραγμένα μέσα της, την εμποδίζουν από το να είναι απλώς σκέτη φωτογραφία.
● Το βιβλίο σας «Λέξεις Φωτός: Θέσεις για τη Φωτογραφία της Ιστορίας», το οποίο έχει εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Νήσος», έχει έντονη αναφορά στη σκέψη του Βάλτερ Μπένγιαμιν –ενός εμβληματικού μοντέρνου διανοητή. Γιατί θεωρείτε ότι η μελέτη και επεξεργασία του έργου του Μπένγιαμιν μπορεί να είναι χρήσιμη για την κατανόηση του σύγχρονου κόσμου;
Ο László Moholy-Nagy είχε πει ότι «ο αναλφαβητισμός του μέλλοντος δεν θα συνίσταται στην άγνοια της ανάγνωσης ή της γραφής, αλλά στην άγνοια της φωτογραφίας». Κατάλαβε ότι επρόκειτο να ζήσουμε σε έναν κόσμο ολοένα και πιο κορεσμένο από εικόνες. Και καθώς ο Μπένγιαμιν παραμένει ένας από τους σημαντικότερους αναλυτές της παραγωγής και αναπαραγωγής των εικόνων, το έργο του είναι πηγή για την καταπολέμηση αυτού του αναλφαβητισμού. Καθιστά δυνατό ένα είδος αντίστασης με εφόδια, αντίστασης γεννημένης από μια δύναμη οπτικού γραμματισμού.
Οντας μάρτυρας σε ένα φασιστικό καθεστώς που έθετε σε χρήση τεχνικά μέσα με σκοπό να παράσχει στις μάζες εικόνες στις οποίες θα μπορούσαν να δουν τους εαυτούς τους, ο Μπένγιαμιν επιμένει ότι το πιο επείγον είναι η ικανότητά μας να διαβάζουμε τις εικόνες στο ιστορικό τους πλαίσιο, ειδικά σε στιγμές κινδύνου.
Πιστεύω ότι τώρα ζούμε σε μια στιγμή κινδύνου και οι διαλογισμοί του Μπένγιαμιν επάνω στη σχέση φωτογραφίας και Ιστορίας ίσως είναι περισσότερο επείγοντες και συναφείς με το σήμερα παρά ποτέ.
Επιμένω στο ότι οι νέες τεχνολογίες που αναδύονται σήμερα –με κάθε είδους συνέπειες στις σύγχρονες αντανακλάσεις στην υποκειμενικότητα, την αντίληψη, τη μνήμη, την αρχειοθέτηση, την πολιτική, την Ιστορία- μπορούν να γίνουν κατανοητές μέσα στον ορίζοντα σκέψης του Μπένγιαμιν και αυτό παρά το γεγονός ότι τα ιστορικο-πολιτικά συμφραζόμενα των αρχών του 21ου αιώνα διαφέρουν από τη διάταξη των δυνάμεων μέσα και ενάντια στις οποίες έγραψε ο Μπένγιαμιν τη δεκαετία του 1930.
● Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο ρόλος της εικόνας σε σχέση με τη μνήμη; Οι εικόνες τελικά διασώζουν, κατασκευάζουν ή αποσυνθέτουν τη μνήμη;
Αυτή είναι οπωσδήποτε μια αναγκαία ερώτηση και αν ακολουθήσουμε ό,τι μπορούμε να μάθουμε από τον Ναντάρ, τον Μποντλέρ, τον Μπεργκσόν, τον Προυστ, τον Μπένγιαμιν, τον Μπαρτ και τόσους άλλους, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η φωτογραφία ποτέ δεν ανταποκρίνεται σε ό,τι είναι μπροστά από την κάμερα –υπάρχει πάντα κάτι πολύ περισσότερο σε μια φωτογραφία από όσα μπορούμε να δούμε στην επιφάνειά της και την ίδια στιγμή κάτι όχι αρκετό.
Γι’ αυτό δεν μπορεί να υπάρξει καμία εικόνα που να μην έχει να κάνει ταυτόχρονα με τη μνήμη και με τη λήθη, με την επιβίωση και την καταστροφή, ή όπως λέτε, με τη διατήρηση και την αποσύνθεση.
Αν μία εικόνα αποκόψει κάτι από τα συμφραζόμενά της, μας αποστασιοποιεί από ό,τι υποτίθεται πως διατηρεί.
Αυτό ακριβώς είναι το εκπληκτικό με τις εικόνες: την ίδια στιγμή μειώνουν και αυξάνουν την απόσταση ανάμεσα σε εμάς και σε ό,τι θα θέλαμε να διατηρήσουμε.
Αυτό σήμερα είναι ιδιαιτέρως αληθινό που είμαστε κατακλυσμένοι από αυτό που ο Kracauer αποκαλούσε «πλημμύρα» φωτογραφιών, μια πλημμύρα που «προδίδει μια αδιαφορία απέναντι στο νόημα των πραγμάτων» και άρα αποκαλύπτει μια ιστορική τύφλωση ή αμνησία στην καρδιά των τεχνολογιών της φωτογραφίας.
● Τους τελευταίους μήνες παραδώσατε ένα σεμινάριο στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ήρθατε σε επαφή με ποικίλα συλλογικά εγχειρήματα σχετικά με τη φωτογραφία στην Ελλάδα. Τι εικόνα έχετε σχηματίσει αναφορικά με τις διάφορες καλλιτεχνικές και ευρύτερα κοινωνικές διεργασίες που αναπτύσσονται εδώ και τη σχέση τους με μια αντίστοιχες διαδικασίες και συζητήσεις που συμβαίνουν στο εξωτερικό;
Ναι, πέρα από το μάθημα που παρέδωσα για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη φωτογραφία, είχα την τύχη να εξερευνήσω τη φωτογραφική σκηνή στην Ελλάδα.
Και βρήκα συναρπαστικό το να ανακαλύπτω μια ζωντανή και δραστήρια κοινότητα φωτογράφων που καταπιάνεται με ορισμένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα στην Ελλάδα σήμερα: την οικονομική και κοινωνική κρίση, τους μετασχηματισμούς του αστικού και κοινωνικού τοπίου, την εντατικοποίηση της μετανάστευσης και των προσφυγικών ρευμάτων, την αύξηση του αριθμού των αστέγων, την κατάρρευση των γειτονιών.
Υπάρχει ένα ενδιαφέρον στο να προσεγγίζει κάποιος τη φωτογραφία, όχι απλώς μέσα από ένα κοινωνιολογικό ή ντοκουμενταρίστικο πρίσμα, αλλά και από μία φιλοσοφική ή θεωρητική σκοπιά που μπορεί να είναι αναζωογονητική.
Αυτό που με έχει συγκινήσει ειδικά με τις συλλογικότητες του Depression Era και του MedPhoto Festival είναι το ενδιαφέρον τους για τη μελέτη όχι μόνο των σχέσεων που αναπτύσσονται για την Ελλάδα στα διάφορα γεωπολιτικά πλαίσια, αλλά και για τη μελέτη των σχέσεων ανάμεσα στην ελληνική φωτογραφία και στις ομόλογες προσπάθειες διεθνώς.
Αυτές οι συλλογικότητες έχουν διοργανώσει εκθέσεις, εκπαιδευτικά σεμινάρια και συναντήσεις όπου διεξάγονται συζητήσεις για τον ρόλο και τη θέση της φωτογραφίας μέσα στους κόσμους της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτικής ζωής και ανυπομονώ να συνεργαστώ μαζί τους στο κοντινό μέλλον.
Από τον «Φωτεινό Θάλαμο» του Ρολάν Μπαρτ δανειζόμαστε το όνομα για αυτόν εδώ τον χώρο. Μια σελίδα γεμάτη πληροφορίες και σύμβολα, που ψηλαφίζουν ασυνείδητες οπτικές, αναζητούν πολύπλοκους σημασιοδοτικούς μηχανισμούς, αιτιώδεις συνδέσεις και συνειρμούς, καταδηλώσεις και συνδηλώσεις, διαστάσεις που προσεγγίζονται μεθοδικά κι άλλες που διαφεύγουν.
Με όχημα τη φωτογραφική πρακτική επιχειρούμε να ανοίξουμε - και να ανοιχτούμε- (σ)τις απεριόριστες δυνατότητες της οπτικής ανάγνωσης.
