Γουατεμάλα, η χώρα των Μάγια - Μέρος 2ο

Ταξιδεύοντας προς τα δυτικά και μετά προς τα βόρεια, μείναμε στα γουατεμαλέζικα  υψίπεδά έξι μέρες  ακόμη. Πρόκειται για περιοχές με πυκνούς ιθαγενικούς πληθυσμούς, που τουλάχιστον αυτοί που βρίσκονται έξω από τις τυπικές τουριστικές διαδρομές, διατηρούν την κοινοτική οργάνωση, τα πατρώα έθιμα και στοιχεία της παραδοσιακής θρησκευτικότητας. Με τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, από την δεκαετία του 1870 και μετά, οι κοινότητες στα υψίπεδα έχασαν την καλύτερη γη τους και για να επιζήσουν οι χωρικοί μετανάστευαν εποχιακά για να δουλέψουν σαν εργάτες γης στις μεγάλες φυτείες της νότιας ακτής, οι οποίες ήταν προσανατολισμένες στην εξαγωγή τροπικών γεωργικών προϊόντων. Μεταξύ Σεπτεμβρίου και Φεβρουαρίου πολλά χωριά έμοιαζαν με πόλεις φαντάσματα. Την εποχιακή μετανάστευση επέβαλαν, επίσης, οι δρακόντειοι νόμοι για την αλητεία. Οι ιθαγενείς ήταν υποχρεωμένοι να δουλεύουν δωρεάν στα δημόσια έργα, ενώ η στρατιωτική θητεία αποτελούσε γι’ αυτούς μια ακόμη δυσβάστακτη υποχρέωση.

Βίντεο από την συγκέντρωση στην Κεντρική Πλατεία της Πόλης της Γουατεμάλα την «Εθνική ημέρα για την αξιοπρέπεια των θυμάτων της εσωτερικής ένοπλης σύγκρουσης (του εμφυλίου)». (Λήψη και μοντάζ Σωτήρης Παπαδημητρίου):

Με αφετηρία την πόλη Παναχάτσελ (Panajachel), ξοδέψαμε μια ολόκληρη μέρα για να επισκεφτούμε, ταξιδεύοντας με βάρκα, τα χωριά στις όχθες της λίμνης Αλτιτλάν, η οποία έχει έκταση 130 τετραγωνικά χλμ., βρίσκεται στα 1500 μέτρα υψόμετρο και περιβάλλεται από μια αλυσίδα μεγαλοπρεπών ηφαιστείων. Ήταν, μέχρι το μεσημέρι τουλάχιστον, μια ηλιόλουστη μέρα. Τα καταγάλανα νερά θύμιζαν Αιγαίο –ευτυχώς δεν φύσηξε ο επίφοβος τοπικός άνεμος Xocomil και ήταν ήρεμα. Περπατήσαμε στα στενά δρομάκια των παραλίμνιων οικισμών. Στα παζάρια τα παραδοσιακά ρούχα των γυναικών, τα φρούτα στους πάγκους και τα κρεμασμένα υφαντά, έδιναν μια πανδαισία χρωμάτων. Στο Σαντιάγο Αλτιτλάν, την δεύτερη σε μέγεθος πόλη στις όχθες της λίμνης, επισκεφτήκαμε την εκκλησία του Αγίου Ιακώβου. Εδώ στο πρεσβυτέριο, λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 28ης Ιουλίου 1981, το κράτος δολοφόνησε τον αμερικανικής καταγωγής καθολικό ιερέα Stanley Francis Rother. Ο Rother υπηρέτησε σαν ιερέας 12 χρόνια στην πόλη και ανέπτυξε πολυσχιδή δραστηριότητα για να βοηθήσει τους ιθαγενείς. Μετέφρασε την Καινή Διαθήκη στην γλώσσα των ντόπιων Tz’utujil. Το 2017  οσιοποιήθηκε (beatificatio) από την Καθολική Εκκλησία. 1700 κάτοικοι του  Σαντιάγο Αλτιτλάν χάθηκαν την δεκαετία του 1980 ως συνέπεια της κρατικής και της παρακρατικής βίας. 

Οι αντάρτες που δρούσαν γύρω από την λίμνη Αλτιτλάν, ανήκαν στην Οργάνωση του Λαού στα Όπλα (OPRA), μιας από τις συνιστώσες της URNG. Κατά τις δημοτικές της 25ης  Ιουνίου 2023, το Παναχάτσελ ήταν μια από τις δύο δημαρχίες, τις οποίες κέρδισε το Κίνημα για την Απελευθέρωση των Λαών (MLP). To MLP, η πιο ριζοσπαστική οργάνωση της Αριστεράς στην Γουατεμάλα κατά την φεμινίστρια Sandra Moran, συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία της CODECA, οργάνωσης χωρικών που συμμετείχε για χρόνια στην URNG. Η CODECA συγκρούστηκε με την  URNG γιατί υποστηρίζει έμπρακτα την άρνηση των χωρικών να πληρώσουν τους υπέρογκους λογαριασμούς του ηλεκτρικού ρεύματος και πρεσβεύει την κρατικοποίηση της παραγωγής και της διανομής της ηλεκτρικής ενέργειας. Τα τελευταία χρόνια 3000 μέλη της διώκονται για παράνομες επανασυνδέσεις και 27 έχουν δολοφονηθεί από το 2018 και μετά. Στις προεδρικές εκλογές του 2019, το MLP με υποψήφια την ιθαγενή Thelma Cabrera σημείωσε μια εντυπωσιακή επιτυχία κερδίζοντας το 10,3% των ψήφων ( η URNG είναι καθηλωμένη εδώ και δυο δεκαετίες γύρω στο 2-3%). Όμως το βαθύ κράτος απέκλεισε την συμμετοχή της Thelma Cabrera στις προεδρικές του 2023. Το πρόσχημα ήταν νομικά προβλήματα σχετικά με τον υποψήφιο αντιπρόεδρο της Jordán Rodas, μιας εμβληματικής διεθνώς φυσιογνωμίας όσο αφορά την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την δίωξη της διαφθοράς και της ατιμωρησίας(1).

Στο Παναχάτσελ  μείναμε τρία βράδια. Η κεντρική λεωφόρος χωρίζει την πόλη στα δυο. Το κομμάτι προς την ακτή κατοικείται σχεδόν αποκλειστικά από τουρίστες. Προς την μεριά του βουνού μένουν οι ντόπιοι.

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εμπειρίες μας στα υψίπεδα, ήταν η επίσκεψη στην αγορά του Τσιτσικαστενάνγκο (Chichicastenango), της σημαντικότερης της χώρας η οποία γίνεται κάθε Πέμπτη και Κυριακή. Πάνω από 2000 μικροπωλητές στήνουν πάγκους. Πουθενά αλλού δεν μπορείς να βρεις τέτοια ποικιλία προϊόντων της τοπικής χειροτεχνίας. Ιθαγενείς από τα ορεινά χωριά, που είναι εξειδικευμένα  στο εμπόριο των μακρινών αποστάσεων– πριν λίγες δεκαετίες αυτοί οι έμποροι περπατούσαν εκατοντάδες χιλιόμετρα πάνω στα βουνά φορτωμένοι με έως και 65 κιλά στην πλάτη–, μαζεύονται, έστω και μόνο για να δουν την κίνηση και για να συναντήσουν γνωστούς, φίλους και συνεργάτες.  Αγοράσαμε από δεύτερο χέρι huipiles, τις πανέμορφες παραδοσιακές γυναικείες μπλούζες της Γουατεμάλα. Τις διαλέξαμε από σωρούς μεταχειρισμένων ρούχων που είχαν φέρει να πουλήσουν οι γυναίκες στην αγορά. Πέσαμε πάνω σε μια παράξενη λιτανεία των Μάγια– για την γονιμότητα της γης μας είπαν. Μπροστά πήγαιναν τα μουσικά όργανα, ακολουθούσε μια ανθοστόλιστη χριστιανική εικόνα και από πίσω οι πιστοί. Ανέβηκαν τα σκαλοπάτια της μικρής εκκλησίας και μπήκαν μέσα. Στο προαύλιο, υπό τους ήχους μουσικών οργάνων, ενώ έσκαγαν κροτίδες και το θυμίαμα έπνιγε την ατμόσφαιρα, μερικοί (σαμάνοι;)  χόρευαν παράξενους χορούς. Στην εκκλησία του Αγίου Θωμά, λίγο παραπέρα, δεκάδες γυναίκες ήταν γονατιστές στα σκαλοπάτια και εκατοντάδες χοντρά κεριά έκαιγαν μπηγμένα στο έδαφος. 14 αδελφότητες (cofradias) φροντίζουν για τις θρησκευτικές γιορτές και τις τελετές στην πόλη.

Οι φιλελεύθερες κυβερνήσεις επέφεραν σοβαρά πλήγματα στην Καθολική Εκκλησία (παράλληλα με την αρπαγή της γης των ιθαγενικών κοινοτήτων). Στις αρχές της δεκαετίας του 1940 είχαν απομείνει σε όλη την χώρα μόλις 120 ιερείς. Τον ρόλο των κληρικών ανέλαβαν οι cofradias, οι οποίες πρέσβευαν ένα θρησκευτικό συγκρητισμό ανάμεσα στον Καθολικισμό και τις ιθαγενικές δοξασίες. Μετά το πραξικόπημα εναντίον του Άρμπενς, το καθεστώς θέλησε να αξιοποιήσει την εκκλησία εναντίον της διείσδυσης της Αριστεράς στην ύπαιθρο. Στο κάλεσμα του αντικομουνιστή αρχιεπισκόπου Mariano Rossell y Arelliano ανταποκρίθηκαν από το εξωτερικό η συντηρητική Καθολική Δράση (Αccion Catolica, A.C), η αμερικάνικη ιεραποστολική εταιρεία Maryknoll κ.α. Το 1966, δρούσαν πλέον στην Γουατεμάλα 531 ιερείς, 96 μοναχοί και 805 μοναχές, εκ των οποίων μόνο οι 97 ιερείς και οι 100 μοναχές ήταν Γουατεμαλέζοι (2).

Οι ξένοι κληρικοί ανέλαβαν αγώνα εναντίον της παγανιστικής παρέκκλισης των cofradias, οι οποίες συνδέονταν στενά με τους πρόκριτους των ιθαγενικών κοινοτήτων. Για να κερδίσουν τους χωρικούς ίδρυσαν συνεταιρισμούς, ανέλαβαν εκστρατείες αλφαβητισμού και διάδοσης των ισπανικών, έκτισαν νοσοκομεία, εξασφάλισαν την παροχή καθαρού πόσιμου νερού στα χωριά κ.λπ. –τα έργα μάλιστα χρηματοδότησε η  USAID. Προσπάθησαν να αναδείξουν μέσα στις κοινότητες μια ελίτ νεαρών πιστών Καθολικών εναντίον της γεροντοκρατίας (των προκρίτων). Οργανώθηκαν σεμινάρια και εργαστήρια μελέτης των ιθαγενικών πολιτισμών, αναδύθηκαν σπουδαστικές ενώσεις και, καθώς αναμείχθηκαν νεαροί από διαφορετικές εθνότητες, διαμορφώθηκε μια νέα αίσθηση της ιθαγενικής αξιοπρέπειας(3). Έτσι –και επίσης από τους γόνους των πιο ευκατάστατων ιθαγενών που απέκτησαν πρόσβαση στην μέση και την ανώτερη εκπαίδευση–  διαμορφώθηκε το στελεχιακό δυναμικό, το οποίο θα πλαισίωνε την μεγαλύτερη ιθαγενική εξέγερση στην ιστορία της Γουατεμάλα. Το γουατεμαλέζικο κράτος και η ολιγαρχία των γαιοκτημόνων εξέλαβαν αυτή την μικρή πολιτιστική επανάσταση στην ύπαιθρο, που προκάλεσαν οι κληρικοί, ως απειλή και απάντησαν με τον συνηθισμένο τρόπο: δολοφονίες, εξαφανίσεις, σφαγές. Οι μέχρι πρότινος συντηρητικοί, ως επί το πλείστον, κληρικοί ριζοσπαστικοποιήθηκαν και πέρασαν μαζικά στο στρατόπεδο της επαναστατικής Αριστεράς. Το 1980 ένας παπάς, ονόματι Φρανσίσκο Σάντος, έλεγε: ήρθε η ώρα να καλέσουμε τους κατηχητές να πάρουν τα όπλα, να ρίξουν μολύβι γιατί τα πράγματα δεν μπορούν να γίνουν διαφορετικά(4).

Ένα μέρος των προκρίτων και των cofradias συντάχθηκαν με το γουατεμαλέζικο κράτος και πήραν ενεργά μέρος στην γενοκτονία του ίδιου τους του λαού. Ήδη το 1973, ο πρόκριτος του Nebaj Σεμπαστιάν Γκουσμάν (Sebastián Guzmán) και 11 ακόμα μέλη της τοπικής cofradia,  με επιστολή τους στον πρόεδρο της Δημοκρατίας Osorio Arana, κατάγγειλαν τους συνεταιρισμούς σαν δούρειο ίππο της κομμουνιστικής διείσδυσης και ζήτησαν την παρέμβαση του. Οι ίδιοι, λίγο αργότερα, θα συντάξουν τις πρώτες λίστες θανάτου συνεταιριστών(5). Αλλού οι cofradias πήραν το μέρος της εξέγερσης ( π.χ. οι mamines  του San Miguel Acatan). Στους ιθαγενείς των υψιπέδων ήταν διαδεδομένη μια παλιά υπόσχεση των προγόνων: άντρες θα κατέβαιναν από τα βουνά για να οδηγήσουν σε ένα πόλεμο που θα έβαζε τέρμα στα δεινά τους. 

Οι ιθαγενικές κοινότητες –όπως και οι ελληνικές κοινότητες την εποχή της τουρκοκρατίας–  μπορούν να μας δώσουν σημαντικά μαθήματα με την προϋπόθεση να αποφεύγουμε την αφελή εξιδανίκευση τους. 

Διασχίσαμε τα βουνά του Κιτσέ (Quiché), όπου έδρασε κατά τον εμφύλιο η σημαντικότερη από τις οργανώσεις της URNG , ο Αντάρτικος Στρατός των Φτωχών (EGP), η οργάνωση  με την οποία είχα επαφή στο Μεξικό το 1982. Ένα άγριο ορεινό τοπίο, απότομες πλαγιές, βαθιές χαράδρες, ψηλή πυκνή βλάστηση: εδώ βρήκαν, επίσης, καταφύγιο πολλές χιλιάδες άμαχοι,  γυναικόπαιδα και ανήμποροι. Μακριά από τα χωριά τους, με τον στρατό στο κατόπι τους, κατάφεραν να επιβιώσουν για πάνω από δέκα χρόνια μετακινούμενοι διαρκώς(6). Άλλοι, γύρω στους 50000, κατέφυγαν προσφυγές στο Μεξικό.

Φτάσαμε στη πόλη Κομπάν. Εδώ, στο χώρο που βρισκόταν η Zona Militar 21, μετά από 14 εκταφές οι οποίες έγιναν την περίοδο 2012-15, βρέθηκαν σε ομαδικούς τάφους τα λείψανα 558 ανθρώπων. Για την υπόθεση (γνωστή ως υπόθεση CREOMPAZ) οδηγήθηκε σε δίκη ο  πρώην αρχηγός του γενικού επιτελείου στρατού Μπενεδίκτο Λούκας Γκαρσία (Benedicto Lucas García). Καμία καταδίκη δεν εκδόθηκε ποτέ σε βάρος του.

Επισκεφτήκαμε κατόπιν το Σέμουκ Τσαμπέι (Semuc Champey). Είναι μια σειρά από φυσικούς αναβαθμούς, με μικρές λίμνες και καταρράκτες που σχηματίζουν τα νερά ενός ποταμού. Εκτείνονται σε μήκος 350 μέτρων στο βάθος ενός φαραγγιού στην καρδία του τροπικού δάσους. Κάναμε μπάνιο στα γαλάζια και πράσινα νερά και μπήκαμε στις σπηλιές, τις οποίες σχηματίζουν οι υπόγειες διαδρομές του νερού, που σε ορισμένα σημεία έφτανε μέχρι το λαιμό μας. Στην συνέχεια αφήσαμε τα υψίπεδά και περάσαμε στην περιοχή του Πετέν. 

Στο Πετέν, το 1950, ζούσαν μόλις 15000 άνθρωποι σε μια έκταση 35854 τετραγωνικά χιλιόμετρα (το 1/3 της συνολικής έκτασης της χώρας). Η επικοινωνία με την υπόλοιπη χώρα γινόταν με αεροπλάνο. Το 1970 κατασκευάστηκε δρόμος και το χερσαίο ταξίδι από την Πόλη της Γουατεμάλα μέχρι την Φλόρες, την πρωτεύουσα του διαμερίσματος, περιορίστηκε από επτά μέρες σε 24 ώρες. Είναι μια πεδινή περιοχή με πυκνές ζούγκλες, πολλά ποτάμια και υγροτόπους. Εδώ βρίσκονται, καλυμμένα από το τροπικό δάσος, τα ερείπια των περισσότερων πόλεων της κλασσικής εποχής του πολιτισμού των Μάγια (3ος μ. Χ.- 10 μ. Χ. αιώνας). Μιας μεγαλύτερης κλίμακας αποικισμός ξεκίνησε την δεκαετία του 1960. Η Γουατεμάλα με τον αποικισμό, πρώτα από όλα, ήθελε να εμποδίσει τα σχέδια του Μεξικού να κατασκευάσει μια σειρά φραγμάτων κατά μήκος του ποταμού Ουσουμασίντα  (Usumacinta), που αποτελεί σύνορο ανάμεσα στις δύο χώρες. Επιπλέον, ο αποικισμός και η εκχέρσωση της ζούγκλας ήταν για τις στρατιωτικές κυβερνήσεις, ένας τρόπος να ικανοποιήσουν την δίψα των χωρικών για γη, ιδίως μετά την ακύρωση της μεταρρύθμισης Άρμπενς και την επιστροφή των κτημάτων που μοιράστηκαν στους παλιούς τους ιδιοκτήτες. Η ολιγαρχία από την πλευρά της δημιούργησε μεγάλες κτηνοτροφικές μονάδες στο Πετέν (βοοειδή). Κατάφερε να αρπάξει την γη από τους συνεταιρισμούς των μικρών αποίκων και γι’ αυτό οι τελευταίοι προσχώρησαν στις Ένοπλες Δυνάμεις της Εξέγερσης (FAR), την αντάρτικη οργάνωση, μέλους της URNG, που δρούσε στην περιοχή(7). 

Η Φλόρες βρίσκεται σε ένα μικρό νησάκι  στην λίμνη Πετέν Ιτζά ( Petén Itzá). Είναι μια κομψή γραφική πόλη με έντονα χρώματα και υπέροχη θέα στην λίμνη, μόνο που κατοικείται αποκλειστικά από τουρίστες. Οι ντόπιοι μένουν απέναντι στην μάλλον άχαρη Σάντα Έλενα. Οι δυο πόλεις επικοινωνούν με μια γέφυρα. Με αφετηρία την Φλόρες επισκεφτήκαμε το Τικάλ (Tikal) και την Ουαξακτούν (Uaxactún), δύο από τους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους του πολιτισμού των Μάγια.

Το Τικάλ με 10000 κατοίκους ήταν το κέντρο μιας περιοχής 160 τετραγωνικών χιλιομέτρων, στην οποία ζούσαν συνολικά 45000 άνθρωποι. Ξοδέψαμε μια ολόκληρη μέρα για την επίσκεψη του. Ανεβήκαμε στην βόρεια ακρόπολη, που μαζί με τους ναούς (πυραμίδες με ναό στην κορυφή) Ι και ΙΙ και την πλατεία, η οποία υπάρχει ανάμεσα τους, αποτελούν το καλύτερα διατηρημένο κομμάτι του χώρου. Από την κορυφή της πυραμίδας IV, της υψηλότερης της πόλης (70 μέτρα), θαυμάσαμε την θέα του τροπικού δάσους με τις κορυφές των πυραμίδων να ξεπετάγονται εδώ και εκεί πάνω από τα δέντρα. Απολαύσαμε ένα υπέροχο ηλιοβασίλεμα από την «πυραμίδα του χαμένου κόσμου» –χίλια χρώματα στο βάθος του ουρανού, οι σκιές των ερειπίων, οι φωνές των πουλιών και των αγρίων ζώων, οι μυρωδιές της ζούγκλας. Εδώ και εκεί ο ξεναγός μας έδειχνε ένα λοφίσκο κατάφυτο από μεγάλα δέντρα. Αυτή εδώ είναι πυραμίδα, μας έλεγε, δεν έχει ακόμα ανασκαφεί. Τα περισσότερα κτίσματα ανεγέρθηκαν τον 7ο και 8ο αιώνα μ.Χ. Ήδη το 830 είχε ξεκινήσει η παρακμή, το 869 υψώθηκε η τελευταία στήλη, το 930 η πόλη είχε ερημωθεί. 

Οι Μάγια δεν χρησιμοποιούσαν, μεταλλικά εργαλεία, τον τροχό ή φορτηγά ζώα. Οι κατασκευές έγιναν με την μυϊκή δύναμη ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, που χρησιμοποιούσαν λίθινα εργαλεία. Οι σύγχρονοι απόγονοι των Μάγια καμαρώνουν για αυτά τα επιτεύγματα των προγόνων τους. Πιο μεγάλο ενδιαφέρον όμως έχει η ξαφνική κατάρρευση αυτών των πολιτισμών, μια από τις αιτίες της οποίας ήταν οι εξεγέρσεις των χωρικών εναντίον μιας αιμοσταγούς θεοκρατίας. Οι πόλεις ερήμωσαν, η αιώνια φύση πήρε το πάνω χέρι και κατάπιε τα λαμπρά μνημεία. Ποιος ξέρει; Ίσως κάποτε οι άνθρωποι να περιδιαβαίνουν και να κοιτάν με περιέργεια και θαυμασμό τα χορταριασμένα ερείπια του δικού μας πολιτισμού που σήμερα θριαμβεύει κυνικά.

Πολλά από τα ερείπια της Ουαξακτούν, μεταξύ τους και το πιο διάσημο η πυραμίδα Ε-VII-sub, τα γήπεδα για το παιχνίδι με την μπάλα κ.α.  χρονολογούνται από τους προχριστιανικούς αιώνες και είναι από τα παλαιότερα της περιοχής. Την επίσκεψη μας στο χώρο οργάνωσε η τοπική κοινότητα. Οι υπηρεσίες των ανθρώπων της ήταν πολύ καλύτερες από αυτές που προσφέρουν τα συνηθισμένα τουριστικά πρακτορεία, το γεύμα στο σπίτι μιας οικογένειας θαυμάσιο, η ξεναγός μας Angela Fajardo εξαιρετική.

Δεν περιοριστήκαμε στις αρχαιότητες. Στην διάρκεια μιας μακριάς μέρας γνωρίσαμε την ζωή της κοινότητας και των ανθρώπων της. Μας εντυπωσίασε το πόσο καλά οργανωμένο, καθαρό και περιποιημένο ήταν το χωριό. Το σύγχρονο Ουαξακτούν είναι χτισμένο γύρω από τον παλιό αεροδιάδρομο, μέσω του οποίου επικοινωνούσε παλαιότερα με την υπόλοιπη χώρα–σήμερα ο αεροδιάδρομος είναι ένας καταπράσινος χώρος στον οποίο βόσκουν αγέλες με άλογα. Η κοινότητα ξεκίνησε σαν ένα χωριό τσικλέρος (chicleros). Έτσι ονομάζονται αυτοί που –όπως αλλού το καουτσούκ– συλλέγουν τον «λευκό χρυσό» (την τσίκλα) από ένα δέντρο, το επιστημονικό όνομα του οποίου είναι Manilkara zapota. Στο Πετέν οι τσικλέρος ποτέ δεν ξεπέρασαν τα 4-5000 άτομα. Αν και η δουλειά τους ήταν πολύ επικίνδυνη (πτώσεις από δέντρα, δαγκώματα φιδιών, ελονοσία) θεωρείτο καλοπληρωμένη και οι ίδιοι αντιμετωπίζονταν σαν ένα είδος εργαζόμενης αριστοκρατίας. Δεν πήραν μέρος στον εμφύλιο. Σήμερα το χωριό ασχολείται, επίσης, με την συλλογή φύλλων xate (χρησιμοποιούνται στις ανθοδέσμες), την κτηνοτροφία, τον τουρισμό και την χειροτεχνία. Είναι ένα πραγματικό παραγωγικό πολυώνυμο, που θα έλεγε και ο Καραβίδας. Το ανώτερο όργανο για την λήψη των αποφάσεων, μας εξήγησε η Angela Fajardo, είναι η γενική συνέλευση που συνέρχεται τακτικά τρεις φορές τον χρόνο και εκλέγει το διοικητικό συμβούλιο, το εποπτικό όργανο, ορίζει τις επιτροπές εργασίας κ.λπ. Η κοινότητα, πρόσθεσε, εξάγει η ίδια τα προϊόντα της στις διεθνείς αγορές.

Δύο μέρες πεζοπορία στην ζούγκλα από την κοινότητα Καρμελίτα, που δραστηριοποιείται επίσης στον κοινοτικό τουρισμό σε αυτή την ζώνη, βρίσκεται η περίφημη πυραμίδα Μιραδόρ. Εδώ και δυο τουλάχιστον δεκαετίες καταστρώνονται σχέδια φαραωνικών έργων για  την «αξιοποίηση» της, τα οποία αποτελούν απειλή για όλη την ευρύτερη περιοχή. Η Angela Fajardo, μάλιστα,  αναφέρθηκε σε σχέδιο αποκλεισμού του κοινοτικού τουρισμού από τον χώρο, παρότι εδώ και 100 χρόνια είναι οι κοινότητες αυτές που τον προστατεύουν. 

Την επομένη της επίσκεψης μας στο Ουαξακτούν αναχωρήσαμε για το Παλένκε του Μεξικού. Εκεί, στο Τσιάπας, περιηγηθήκαμε  στα ερείπια μερικών ακόμη πόλεων των Μάγια (Παλένκε, Μποναμπάκ, Γιαστσιλάν).  Όσο κρατούσαν οι διατυπώσεις στα σύνορα Γουατεμάλα-Μεξικό, θυμήθηκα αυτά τα σύνορα, λίγο νοτιότερα, όπως τα έζησα 43 χρόνια πριν στα στρατόπεδα προσφύγων και ακόμα τις μορφές μερικών επαναστατών κληρικών οι οποίοι δρούσαν εκεί, ενός Ισπανού, του πατέρα Κάρλος, και κάποιων ακόμη που τα ονόματα τους δεν θυμάμαι πια.

Με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Γουατεμάλα το 1821, δεν προέκυψε παρά ένα έθνος  των ladinos (των λευκών και των μιγάδων), υπό τον έλεγχο μιας αριστοκρατίας κρεολών (απόγονων Ισπανών που γεννήθηκαν στην Αμερική). Οι ladinos εποφθαλμιούσαν την γη των ιθαγενών και η ελευθερία γι’ αυτούς ήταν, επίσης, η άρση της όποιας προστασίας είχε θεσπίσει το ισπανικό στέμμα για τις ιθαγενικές κοινότητες. Ο βαθιά ρατσιστικός χαρακτήρας του  κράτους της Γουατεμάλα εξηγεί την αδυναμία του να  απαντήσει πολιτικά στα κατά βάση ειρηνικά κινήματα που σάρωναν την Γουατεμάλα την δεκαετία του 1970. Εξαπέλυσε μια γενοκτονία και έπνιξε μια ολόκληρη χώρα στο αίμα έχοντας να αντιμετωπίσει συνδικάτα, συνεταιρισμούς, φοιτητικές ή μαθητικές ενώσεις, ιερωμένους και διανοούμενους, με άλλα λόγια μια κοινωνική διαμαρτυρία που στα μέσα πάλης της δεν ξεπέρναγε τα όρια της πολιτικής ανυπακοής και  όχι περισσότερους από 1500- 2000 αντάρτες –τόσους τους υπολόγιζε ο δικτάτορας Ρίος Μοντ στις αρχές του 1982(8). 

Οι αντάρτικές οργανώσεις, μετά τις αποτυχίες της δεκαετίας του 1960: 

1. εγκατέλειψαν τον foquismo, την θεωρία για τον ανταρτοπόλεμο που ανέπτυξε ο Τσε Γκεβάρα,  και υιοθέτησαν μια λιγότερο στρατιωτικοποιημένη εκδοχή του επαναστατικού αγώνα (έμφαση στον ρόλο των κοινωνικών κινημάτων, των μαζικών κινητοποιήσεων, της από τα κάτω λαϊκής αυτοοργάνωσης, της δημιουργίας θεσμών λαϊκής εξουσίας, της πολιτικής αυτοάμυνας κ.λπ.)
2. κατανόησαν πως η επανάσταση δεν θα μπορούσε να νικήσει χωρίς να αναλάβουν οι ιθαγενείς και οι οργανώσεις τους τον πρωταγωνιστικό ρόλο. 

Έτσι δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την σύμπλευση των ανταρτών με τα μαζικά κινήματα, τους ιθαγενείς, τους κληρικούς κ.α. Από μια άποψη το γουατεμαλέζικο αντάρτικο προεικονίζει τους Ζαπατίστας στα καλύτερα τους. Από μια άλλη πλευρά αποτελεί συνέχεια της προσπάθειας που ξεκίνησε η «άνοιξη της Γουατεμάλα»(1944-1954) για την δημιουργία μιας σύγχρονης δημοκρατικής κοινωνίας –όχι κατ’ ανάγκη σοσιαλιστικής– και ενός πραγματικά συμπεριληπτικού έθνους.

Σήμερα στην Γουατεμάλα μια πολύ ζωντανή κοινωνία έχει πάρει την σκυτάλη· αξιοποιεί τις ρωγμές που έχουν δημιουργήσει στο σύστημα εξουσίας οι ειρηνευτικές συμφωνίες του 1996 και δίνει εδώ και μια δεκαετία μια σπουδαία πολιτική μάχη εναντίον του λεγόμενου συμφώνου των διεφθαρμένων (pacto de corruptos), δηλαδή εναντίον δικτύων ανάμεσα στην πολιτική ελίτ, ανώτερους δικαστές, αξιωματικούς των δυνάμεων καταστολής, εγκληματικά καρτέλ και ισχυρούς επιχειρηματίες, τα οποία λυμαίνονται τις κρατικές προμήθειες, χειραγωγούν την οικονομική και πολιτική ζωή και ακυρώνουν τις προσπάθειες για την λειτουργία δημοκρατικών θεσμών. 

1. Για περισσότερα βλέπε την ιστοσελίδα της CODECA  https://www.movimientocodeca.org/ 
2. Carlota MacAllister, Mercados rurales, almas revolucionarias y mujeres rebeldes en la Guatemala de la Guerra fria, περιλαμβάνεται στο Manolo E. Vela Castañeda (coord.)  Guatemala, la infinita historia de las resistencias, Magna Terra editores, σ.144 
3. Arturo Arias, El movimiento indigena en Guatemala: 1970-1983, περιλαμβάνεται στο D. Camacho y R. Menjivar (coord.)  Movimientos populares en Centroamerica, EDUCA, 1985, σ. 74-78.
4. Manolo E. Vela Castañeda, Petén, 1967-1984: las bases agrarias de la insurgencia campesina, περιλαμβάνεται στο Manolo E. Vela Castañeda (coord.)  Guatemala…., ο.π., σ.356 
5. Arturo Arias, El movimiento indigena en …., σ. 78 
6. Αυτές οι κοινότητες εσωτερικών προσφύγων είναι γνωστές ως Comunidades de Población  en Resistencia (CPR).
7. Manolo E. Vela Castañeda Petén, 1967-1984: las bases agrarias de la insurgencia campesina, ο.π., σ. 297-365
8. El Faro, May 15th, 2025  https://beta.elfaro.net/en/spotlight/guatemala-the-massacre-of-a-trial-for-genocide-vp20e13c