Γουατεμάλα, η χώρα των Μάγια

Μετά 43 χρόνια πέρασα ξανά τα σύνορα της Γουατεμάλα (νόμιμα αυτή την φορά). Το 1982, σε ηλικία 21 ετών ταξίδεψα στην Κεντρική Αμερική με αντικείμενο τον εμφύλιο πόλεμο της Γουατεμάλα, έναν από τους πιο μακροχρόνιους και αιματηρούς στην ιστορία της Λατινικής Αμερικής. 200.000 ιθαγενείς, απόγονοι των Μάγια,  σφαγιάστηκαν τότε: η χειρότερη γενοκτονία στην Αμερική μετά από αυτή που διέπραξαν οι ΗΠΑ τον 19ο αιώνα σε βάρος των δικών τους Ινδιάνων.

Η Γουατεμάλα είναι το κέντρο της περιοχής στην οποία άνθισε ό πολιτισμός των Μάγια. Σήμερα, οι 23 ιθαγενείς εθνότητες αποτελούν πάνω από το 50% πληθυσμού. Τα ερείπια των αρχαίων πόλεων, το ιθαγενικό φολκλόρ, η πολιτιστική κληρονομιά της αποικιακής περιόδου, και προπάντων η ποικιλία και η απαράμιλλη ομορφιά του φυσικού τοπίου (ζούγκλες, βουνά, ηφαίστεια, λίμνες, παραλίες) έχουν αναδείξει την Γουατεμάλα σε σημαντικό τουριστικό προορισμό. Πρόεδρος της χώρας, από τον Ιανουάριο 2024, είναι ο Μπερνάρντο Αρέβαλο, ο υποψήφιος του Σεμίγια (Semilla, Σπόρος), ενός κινήματος πολιτών το οποίο γεννήθηκε μέσα από τις μεγάλες διαδηλώσεις του 2015 εναντίον της διαφθοράς και είναι μέλος, όπως και το DiEM25,  της Προοδευτικής Διεθνούς (PI). Προσωπικά για μένα η Γουατεμάλα έχει μια ξεχωριστή σημασία. Εκείνο το ταξίδι πριν 4 και πλέον δεκαετίες, ήταν ένα πραγματικό ταξίδι ενηλικίωσης, διαμόρφωσε τις κοσμοαντιλήψεις μου και καθόρισε την πορεία της ζωής μου.

Αφήσαμε το Ελ Σαλβαδόρ, αλλά πριν ξεκινήσουμε την περιήγησή μας στην Γουατεμάλα κάναμε μια στάση δυο ημερών στην Ονδούρα για να επισκεφτούμε τα ερείπια του Κοπάν,  ενός από τα κορυφαία δείγματα του πολιτισμού των Μάγια. Ο αρχαιολογικός χώρος του Κοπάν περιβάλλεται από σχετικά πυκνή βλάστηση, ψηλά δέντρα φυτρώνουν πάνω στα χαλάσματα. Περπατήσαμε υπό βροχή ανάμεσα στις πυραμίδες και ανεβήκαμε τις λαμπρές σκάλες, οι οποίες οδηγούν στους ναούς στην κορυφή τους, ενώ οι πολύχρωμοι μεγάλοι παπαγάλοι χάλαγαν τον κόσμο με τις φωνές τους. Πριν 13 αιώνες, την εποχή της μέγιστης ακμής του Κοπάν, οι δεκάδες χιλιάδες κάτοικοι της πόλης μπορούσαν να παρακολουθούν τις τελετές μόνο από κάτω.

Πρόσβαση στους ναούς είχαν αποκλειστικά οι βασιλιάδες και οι ιερείς, που έσερναν ως εδώ τους αιχμαλώτους για να τους θυσιάσουν ξεριζώνοντας τις καρδιές τους ή με άλλους τρόπους, ώστε να τραφούν οι θεοί και να διατηρηθεί η τάξη του κόσμου. Στην μεγάλη πλατεία ξεχωρίζει το γήπεδο για το παιχνίδι με την μπάλα – η ομάδα που έχανε θυσιαζόταν στους θεούς–, η σκάλα των ιερογλυφικών, στην κάθετη πλευρά των σκαλοπατιών της οποίας είναι λαξευμένη μια από τις μακροσκελέστερες γνωστές επιγραφές των Μάγια (περίπου 2.000 ιερογλυφικά), και τέλος πολυάριθμες στήλες με τους βωμούς τους, οι οποίες είναι και τα πιο χαρακτηριστικά μνημεία της πόλης.

Οι στήλες έχουν ύψος που, κατά κανόνα, ξεπερνάει τα 3 μέτρα. Σχεδόν πάντα στην πρόσθια πλευρά απεικονίζεται ο ηγεμόνας, ενώ οι πίσω και οι πλαϊνές είναι καλυμμένες με επιγραφές. Στα προσωπεία,  στα καλύμματα κεφαλής, στις ζώνες, στα σκήπτρα κ.λπ., ξεχωρίζει η μορφή του ιαγουάρου- νυχτερινού ήλιου, θεού του κάτω κόσμου, ο οποίος στις διάφορες εκδοχές του προστατεύει τον μήνα Παξ, μήνα του πολέμου και της θυσίας. Συναντούμε τον θεό Κ (θεός της βροχής) με τον πέλεκυ στο μέτωπο να εξέρχεται από την τελετουργική ράβδο, τον βασιλιά ως ανατέλλοντα ήλιο να βγαίνει από το στόμα του γήινου τέρατος, ανοιχτά στόματα φιδιών που καταλήγουν σε τρείς λωρίδες δεμένες κόμπο (συμβολίζουν το «νυστέρι» για τον αυτοακρωτηριασμό και την φλεβοτομία)  κ.λπ.

Οι βωμοί από τον 8ο αιώνα, παίρνουν την μορφή του γήινου τέρατος με τα δυο κεφάλια το νεκρό και το ζωντανό. Οι Μάγια θυσίαζαν στους θεούς αιχμαλώτους τους οποίους συλλάμβαναν κατά τους ατέλειωτους πολέμους ανάμεσα στις πόλεις κράτη που ήταν οι κύριες πολιτικές οντότητες στον κόσμο τους. Όμως και ο βασιλιάς έπρεπε να προσφέρει το αίμα του στους θεούς π.χ. περνώντας ένα σχοινί με καρφιά πάνω στην γλώσσα. Οι Αζτέκοι, όταν ξέμεναν από αιχμαλώτους, προσέφευγαν στον «πόλεμο των ανθέων», ένα κατά συνθήκη πόλεμο ανάμεσα σε δυο αδελφές ομάδες με σκοπό να πιαστούν αιχμάλωτοι και να θυσιαστούν στους θεούς. Ο 16ος ηγεμόνας του Κοπάν, ο τελευταίος για τον οποίο έχουμε πληροφορίες, ενταφιάστηκε το 800 μ. Χ., ενώ η πόλη φαινόταν να βρίσκεται στο απόγειο της ακμής της. Λίγο αργότερα η πόλη εγκαταλείφθηκε χωρίς να ξέρουμε το γιατί.

Ο επόμενος σταθμός μας ήταν η Αντίγκουα της Γουατεμάλα, αναμφίβολα η πιο όμορφη πόλη της Κεντρικής Αμερικής. Αν και η απόσταση Κοπάν- Αντίγκουα είναι μόλις 247 χλμ., τελικά το ταξίδι μας κράτησε πάνω από 10 ώρες. Στην είσοδο και την έξοδο της Πόλης της Γουατεμάλα, η οποία βρίσκεται στο δρόμο για την Αντίγκουα, υπήρχε μεγάλη κυκλοφοριακή συμφόρηση. Για ώρα βλέπαμε από την λεωφόρο και μέσα από τα τζάμια του μικρού λεωφορείου, τα σπίτια από τις λαϊκές γειτονιές σε χαράδρες και απότομες πλαγιές, τα μεγάλα εργοστάσια στις βιομηχανικές ζώνες, τα υπόστεγα με τα εμπορευματοκιβώτια κ.λπ.

Ο Philippe Revelli, πριν 20 χρόνια, υποστήριζε πως «η Κεντρική Αμερική από αγροτική γίνεται “maquilera”», επωφελούμενη από τα κίνητρα που έδιναν οι ΗΠΑ για την μετεγκατάσταση της βιομηχανίας φασόν από την Ανατολική Ασία στην «πίσω αυλή τους» (1). Η εκτίμηση αυτή ισχύει μόνο εν μέρει όσον αφορά την Γουατεμάλα. Το 2024, τα κατά παράδοση τέσσερα  κύρια γεωργικά εξαγωγικά προϊόντα της χώρας (μπανάνες, καφές, κάρδαμο, ζάχαρη) αποτέλεσαν το 21,29% των εξαγωγών της, ενώ ο δυναμικός  τομέας της κλωστοϋφαντουργίας και ένδυσης, ο οποίος δουλεύει βασικά για την αγορά των ΗΠΑ –και καυχιέται για το υψηλό ποσοστό προστιθέμενης αξίας στον κλάδο του– έδωσε το 13,24% (2).

Το 2021, στην βιομηχανία απασχολείτο το 14% του ενεργού πληθυσμού και σε γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, δασοκομία το 29,2%. Στην άτυπη οικονομία απασχολείτο το 78% του ενεργού πληθυσμού, που φτάνει τα 7,4 εκατομμύρια, δηλαδή μόλις 1,5 εκατομμύριο εργαζόταν στην επίσημη οικονομία (3).  Το μεροκάματο στην ύπαιθρο ξεκινάει από 11,21 ευρώ, στις πόλεις από 11,55, ένω στον εξαγωγικό τομέα και στις maquilas μόνο από 10,56 (4). Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα (5), το 2024 σε κατάσταση φτώχιας βρισκόταν το 57,3% του πληθυσμού και σε κατάσταση ακραίας φτώχιας το 16%.

Σήμερα, 29 χρόνια μετά τις ειρηνευτικές συμφωνίες που έθεσαν τέλος στον εμφύλιο, η  κοινωνία της Γουατεμάλα είναι μια από τις πιο άνισες στην Λατινική Αμερική. Το εμπορικό ισοζύγιο της χώρας, η επιβίωση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού και οι όποιες κοινωνικές ανακατατάξεις βασίζονται στα μεταναστευτικά εμβάσματα, τα οποία το 2023 έφτασαν  τα 19804 εκατομμύρια δολάρια ή σχεδόν το 20% του ΑΕΠ, ξεπερνώντας κατά πολύ το σύνολο των εξαγωγών (14.186 εκατομμύρια δολάρια). Τελικά, η Γουατεμάλα εξειδικεύτηκε μάλλον στην εξαγωγή εργατικών χεριών και όχι στο φασόν.

Στην Αντίγκουα φτάσαμε αργά το απόγευμα, με πάνω από 3 ώρες καθυστέρηση. Σε ένα εστιατόριο της πόλης, με περίμενε από το μεσημέρι ο Αρτούρο Αρίας. Καταφέραμε να ξανασυναντηθούμε για πρώτη φορά μετά από 43 ολόκληρα χρόνια! Είχαμε γνωριστεί το 1982 στην Πόλη του Μεξικού, κατόπιν σύστασης της αντιπροσωπείας στην Ευρώπη της Γουατεμαλέζικης Εθνικής Επαναστατικής Ένωσης (URNG), του μετωπικού σχήματος των αντάρτικων οργανώσεων.  Ο Αρτούρο ήταν τότε 30 χρονών, λογοτέχνης, σημαντική προσωπικότητα του επαναστατικού κινήματος της Γουατεμάλα και επίσης νεαρός πατέρας –λίγους μήνες νωρίτερα είχε γεννηθεί ο γιός του.

Σήμερα είναι ένας από τους πιο γνωστούς Γουατεμαλέζους συγγραφείς και πρόσφατα πήρε σύνταξη τερματίζοντας μια λαμπρή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία. Μιλήσαμε για τον απολογισμό εκείνης της εποχής, για τα κινήματα και την πολιτική κατάσταση στην Γουατεμάλα και για τους παλιούς μας συντρόφους και φίλους. Έμαθα ότι ο Πάμπλο Σέτο (Pablo Ceto), ένας άλλος φίλος, αντιπρόεδρος τότε της Επιτροπής Αγροτικής Ενότητας (της περίφημης CUC) και το 2019 υποψήφιος της URNG -Maiz ( μετεξέλιξη της URNG που μετά τις ειρηνευτικές συμφωνίες έγινε νόμιμο κόμμα)  στις προεδρικές εκλογές της Γουατεμάλα, είναι σήμερα καταζητούμενος. Κατηγορείται για την σφαγή της 13ης Ιουνίου 1982 στο χωριό Τσακαλτέ (Chacalté), το οποίο συνεργαζόταν με τον στρατό.

Τον Νοέμβριο 1982, ο Πάμπλο Σέτο ως εκπρόσωπος της URNG,  συνάντησε τον Ερμή Ευαγγελίδη υπεύθυνο τύπου της ελληνικής πρεσβείας στο Μεξικό, κατόπιν αιτήματος της ελληνικής πλευράς, η οποία επιδίωκε επαφή με το γουατεμαλέζικο αντάρτικο. Στην συνάντηση είχα την τιμή να είμαι παρών.

Η URNG -Maiz με ανακοίνωση της κατάγγειλε την δίωξη του Πάμπλο ως εμφορούμενη από πολιτικές σκοπιμότητες και ως αντιπερισπασμό για να διαιωνισθεί η ατιμωρησία των υπευθύνων της γενοκτονίας. Θυμίζει πως σύμφωνα με την Επιτροπή Ιστορικής Διαλεύκανσης (CEH), που βρίσκεται υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, τo 93% των εγκλημάτων κατά τον εμφύλιο διαπράχθηκαν από τον στρατό και τους παρακρατικούς των Περίπολων Πολιτικής Αυτοάμυνας  (PAC).

 Σήμερα, η γουατεμαλέζικη δικαιοσύνη αποτελεί την αιχμή του δόρατος στην μάχη που δίνει το ναρκο-κράτος (6)  εναντίον της προεδρίας Αρέβαλο. Η εισαγγελία, αφού απέτυχε να ματαιώσει την εκλογή  του κεντροαριστερού προέδρου Αρέβαλο, έχει ζητήσει 6 φορές την άρση της ασυλίας του, άσκησε διώξεις εναντίον 17 στελεχών της κυβέρνησης του, ενώ τα δικαστήρια έθεσαν εκτός νόμου το ίδιο το κυβερνητικό κόμμα Σεμίγια (7).

H Αντίγκουα μέχρι το 1773, όταν καταστράφηκε από σεισμό, ήταν η πρωτεύουσα της Γενικής Διοίκησης της Γουατεμάλα, μιας επικράτειας που ξεκίναγε από το Τσιάπας και έφτανε μέχρι τον Παναμά. Έχει ανακηρυχθεί σε μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από την UNESCO.

Την επόμενη μέρα, περπατήσαμε για ώρες στους σχετικά φαρδείς και τετραγωνισμένους λιθόστρωτους δρόμους της πόλης με τα τυπικά της αποικιακής αρχιτεκτονικής σπίτια (βαμμένα σε μια μεγάλη ποικιλία γήινων χρωμάτων, με κατάφυτες εσωτερικές αυλές κ.α.).

Στην κεντρική πλατεία με τα τροπικά δέντρα και το σιντριβάνι του 18ου αιώνα, χαζέψαμε στο πολύ ζωντανό και ενδιαφέρον παζάρι με τα χειροτεχνήματα, επισκεφτήκαμε τον Καθεδρικό, την Δημαρχία (Palacio del Ayuntamiento) και το παλιό Γενικό Διοικητήριο (Palacio de los Capitanes),  που σήμερα στεγάζει το MUNAG, το εθνικό μουσείο της γουατεμαλέζικης τέχνης, το οποίο προσφέρει μια θαυμάσια εικόνα της εγχώριας εξέλιξης του αστικού πολιτισμού σε επαφή με τα αντίστοιχα ρεύματα στο Μεξικό και την Ευρώπη. Στην συνέχεια, το πρόγραμμα μας περιλάμβανε το μουσείο αποικιακής τέχνης (στα κτήρια όπου στεγαζόταν κάποτε το Πανεπιστήμιο του Σαν Κάρλος, του δεύτερου παλαιότερου της Κεντρικής Αμερικής), την εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου, το γυναικείο μοναστήρι των Καπουτσίνων και τέλος την εκκλησία του 16ου αιώνα Λα Μερσέδ, από την σκεπή της οποίας απολαύσαμε μια υπέροχη θέα της πόλης και των ηφαιστείων που την περιβάλουν ( του Νερού, της Φωτιάς και το Acatenango).

Είχε πια βραδιάσει, γευτήκαμε  εξαιρετική τοπική κουζίνα στο La Cuevita de los Urquizu. Είναι ενδιαφέρον πως αν και τα περισσότερα μνημεία της πόλης είναι εκκλησιαστικά, λίγα από αυτά χρησιμοποιούνται κυρίως για λατρευτικούς σκοπούς. Προφανώς πρόκειται για το αποτέλεσμα των αντικληρικαλιστικών επιθέσεων των φιλελεύθερων κυβερνήσεων του 19ου αιώνα, των ίδιων που, ακριβώς ως φιλελεύθερες, άρπαξαν την γη των ιθαγενών κοινοτήτων.

Μετά την Αντίγκουα, για δυο μέρες μείναμε στην Πόλη της Γουατεμάλα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 1500 μέτρων ανάμεσα σε δυο οροσειρές. Είναι κτισμένη πάνω στα ερείπια της Kaminaljuyu, μιας αρχαίας πόλης των Μάγια της οποίας έχει ανασκαφεί ένα μικρό μέρος, στο οποίο συναντήσαμε γυναίκες σαμάνους των Μάγια να κάνουν τις τελετές τους. Επισκεφτήκαμε, επίσης, το εξαιρετικό μουσείο Ixcel, που είναι αφιερωμένο στην υφαντουργική τέχνη των αυτοχθόνων, την κατεξοχήν λαϊκή τέχνη σήμερα στην Γουατεμάλα, το μάλλον υπερτιμημένο μουσείο Popol Vuh, το οποίο αναφέρεται στον πολιτισμό Μάγια κ.α.

Το πιο ενδιαφέρον όμως εδώ είναι οι πολύβουοι δρόμοι, το πλήθος των ανθρώπων, τα στενά με τα μικρομάγαζα, τα παζάρια,  οι κολώνες του ηλεκτρικού και οι τοίχοι με τις αφίσες και τα συνθήματα που συνήθως αναφέρονται στους εξαφανισμένους και τους δολοφονημένους του εμφυλίου, τα λαϊκά εστιατόρια, τα βιβλιοπωλεία και τα παλαιοβιβλιοπωλεία, όλη αυτή η «ασκήμια» της πόλης, ο λόγος δηλαδή για τον οποίο δεν περιλαμβάνεται στις συνηθισμένες τουριστικές διαδρομές.

Στην Γουατεμάλα υπάρχει μόνο μια πραγματική πόλη: η πρωτεύουσα, έλεγε ο Mario Payeras (8). Πήγαμε στο Γενικό Νεκροταφείο της πρωτεύουσας και αποδώσαμε φόρο τιμής στον τάφο –που σχεδίασαν ο φοιτητές του πανεπιστήμιου του Σαν Κάρλος– του προέδρου Χακόμπο Άρμπενς Γκουσμάν (Jacobo Árbenz Guzmán). Κατόπιν, διασχίζοντας την πόλη με τα πόδια, φτάσαμε στη στοά Rubio (κοντά στην κεντρική πλατεία), στο σημείο όπου στις 20 Οκτωβρίου 1978 δολοφονήθηκε ο Ολιβέριο Καστανιέδα ντε Λεόν (Oliverio Castañeda de León),  ο ηγέτης του φοιτητικού κινήματος (γενικός γραμματέας της AEU, αντίστοιχης της ΕΦΕΕ).

Το 1954, το πραξικόπημα που οργάνωσε CIA με εντολή του Αμερικανού προέδρου, ανέτρεψε τον εκλεγμένο πρόεδρο Άρμπενς και έθεσε τέλος στην «άνοιξη της Γουατεμάλα», η οποία ξεκίνησε με την «Οκτωβριανή Επανάσταση»(20 Οκτωβρίου 1944). Ο Άρμπενς με το διάταγμα 900 δρομολόγησε την αγροτική μεταρρύθμιση. Σκοπός του ήταν να δημιουργήσει μια τάξη μικρομεσαίων αγροτών, ώστε να διευρυνθεί η εσωτερική αγορά και να διευκολυνθεί η ανάπτυξη της βιομηχανίας. Στην ίδια προοπτική δρομολόγησε μια σειρά σημαντικών δημοσίων έργων και προσπάθησε να σπάσει την εξάρτηση της οικονομίας από τους αμερικανικούς πολυεθνικούς κολοσσούς.

Το αντάρτικο ξεκίνησε την δεκαετία του 1960 από δημοκρατικούς πατριώτες αξιωματικούς, αλλά είχε μάλλον περιορισμένη έκταση (οι αντάρτες δεν ξεπέρασαν τις λίγες εκατοντάδες) και προς τα τέλη της δεκαετίας είχε σχεδόν σβήσει. Οι αντάρτικές  οργανώσεις, οι παλαιότερες και οι πρωτοεμφανιζόμενες, περνάν εκ νέου στην δράση από τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Όμως ο εμφύλιος πόλεμος θα γενικευθεί σαν συνέπεια της ραγδαίας κλιμάκωσης της κρατικής καταστολής, που στραγγάλισε τους όποιους πολιτικούς χώρους συμμετοχής μπορούσαν να κυοφορήσουν εναλλακτικές διεξόδους ή μια ειρηνική λύση.

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 αναπτύσσεται στην ύπαιθρο, με την βοήθεια κληρικών της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, ένα ρωμαλέο συνεταιριστικό κίνημα. Στις πόλεις, η περίοδος 1973- 1978 σημαδεύεται από μεγάλους συνδικαλιστικούς αγώνες και φοιτητικές και μαθητικές κινητοποιήσεις,  οι οποίες κορυφώνονται στην εξέγερση του Σεπτεμβρίου- Οκτωβρίου 1978 με αφορμή την αύξηση της τιμής των εισιτηρίων των αστικών συγκοινωνιών.

Το κράτος απαντά με πολλές χιλιάδες δολοφονίες και εξαφανίσεις και δεν αφήνει άλλη διέξοδο – ακόμη και σε σοσιαλδημοκράτες, κεντρώους και κληρικούς –  από τον ένοπλο αγώνα. Χαρακτηριστική είναι η εξόντωση μετριοπαθών ή ενδιάμεσων φωνών όπως π.χ. η δολοφονία των κύριων ηγετών του Σοσιαλιστικού Δημοκρατικού Κόμματος (PSD)  ή του Ενιαίου Μετώπου της Επανάστασης (FUR) –   του Alberto Fuentes Mohr, (Αλμπέρτο Φουέντες Μορ) του Manuel Colom Argueta (Μανουέλ Κολόμ Αργκέτα), κ.α. Ο ίδιος ο Καστανιέδα ντε Λεόν ανήκε σε μια τάση του κομμουνιστικού κόμματος, που υποστήριζε την κατάληψη της εξουσίας μέσω των μαζικών αγώνων και των εκλογών.

1. Monde Diplomatique, Ιούλιος 2005  https://www.mondediplomatique.fr/2005/07/REVELLI/12444  
2. Asociacion del Vestiario y Textiles de Guatemala (VESTEX) https://vestex.com.gt/en/
3. https://www.ine.gob.gt/ine/wp-content/uploads/2022/03/Presentacion-de-resultados-ENEI.pdf Από την έκθεση αυτή μαθαίνουμε επίσης πως ως μισθωτοί στον ιδιωτικό τομέα απασχολείται  το 31,9% του ενεργού πληθυσμού και στο δημόσιο τομέα το 6%. Το 33,5% καταγράφεται ώς  ανεξάρτητος εργαζόμενος, το 12,7% ως μεροκαματιάρης ή κολίγας (peon) κ.λπ.
4.  https://banguat.gob.gt/sites/default/files/banguat/Publica/guatemala_en_cifras_2024.pdf
5.  https://www.bancomundial.org/content/dam/photos/1440x150/2023/jan/Mujer-Guatemala-red.jpg
6. Έτσι αποκαλεί ο Αρτούρο Αρίας το σημερινό γουατεμαλέζικο κράτος. Βλ. το άρθρο του στην Εφ. Συν. https://www.efsyn.gr/kosmos/latiniki-ameriki-karaibiki/474387_goyatemala-apo-ton-emfylio-polemo-sto-narko-kratos
7. Πολύ διαφωτιστική είναι η έκθεση του Human Right Watch εναντίον της γενικής εισαγγελέα Maria Consuelo Porras. Βλ. Porras persigue a gobierno de Arévalo, pero cierra casos contra Giammattei, según informe