Κατά την παραμονή μας στη πόλη του Σαν Σαλβαδόρ, επισκεφτήκαμε το Κοιμητήριο των Επιφανών (Cementerio de los Ilustres). Εκεί βρίσκονται οι τάφοι του απόστολου της ιδέας της πολιτικής ενοποίησης της Κεντρικής Αμερικής Φρανσίσκο Μορασάν ( Francisco Morazán), του εθνικού ήρωα και προέδρου της χώρας Γκεράρδο Μπάριος (Gerardo Barrios) κ.α. Ενδιαφερόμασταν κυρίως για τη Νόβια (Novia), ένα γλυπτό μοναδικού κάλους στο τάφο μιας νεαρής γυναίκας που πέθανε κατά την εγκυμοσύνη της πριν ένα αιώνα. Η Νόβια είναι ότι η δική μας Κοιμωμένη του Χαλεπά. Ψάχνοντας για ώρα τον τάφο κάτω από τον καυτό ήλιο βρήκαμε μερικούς άλλους που είχαν επίσης πολύ ενδιαφέρον: Τον μεγαλοπρεπή τάφο του Ρομπέρτο Ντ’ Αμπουισόν (Roberto D’ Aubuisson), ο οποίος διέταξε την δολοφονία του αρχιεπισκόπου Ρομέρο και ίδρυσε το κόμμα ARENA, τον ακόμα πιο εντυπωσιακό τάφο του Τσαφίκ Χάνταλ ( Schafik Hándal), του παλαιστινιακής καταγωγής εμβληματικού ηγέτη του FMLN, τον σεμνό τάφο του κομαντάντε Ντίμας Ροντρίγκες (Dimas Rodríguez) υπαρχηγού του FPL και κάπου ανάμεσα τους, κοντά στον τάφο της Νόβια, τον τάφο των Μπουκέλε, της παλαιστινιακής επίσης καταγωγής οικογένειας του σημερινού προέδρου. Ένα νεκροταφείο: λείψανα λαβές για την ιστορική μνήμη, όλες οι πολιτικές δυνάμεις παρούσες, νήματα που συγκρούστηκαν κάποτε σε μια πάλη ζωής και θανάτου. Από που όμως προέκυψε ξαφνικά στη χώρα ένας cool δικτάτορας;
Ο Μπουκέλε σε πολύ νεαρή ηλικία ξεχώρισε σαν ένας πολύ ικανός άνθρωπος της αγοράς, κάποιος που ήξερε καλά να βγάζει γρήγορα πολλά λεφτά. Όμως νωρίς, στα 30 του, εγκατέλειψε τις επιχειρήσεις για την πολιτική. Η διαφημιστική εταιρεία της οικογένειάς του είχε αναλάβει τις προεκλογικές καμπάνιες του Φαραμπούντο Μαρτί (FMLN) και ο ίδιος στρατεύθηκε στο FMLN, το οποίο είχε την κυβερνητική εξουσία την περίοδο 2009-2019. Το 2012, με την υποστήριξη του FMLN, έγινε δήμαρχος στο Νουέβο Κουσκαλτάν (Nuevo Cuscaltán) και απέκτησε διεθνή φήμη για τα κοινωνικά του προγράμματα, τα οποία χρηματοδότησε η Βενεζουέλα (αλλά και ο ίδιος με την προσωπική του περιουσία). Το 2015, πάλι με την υποστήριξη του FMLN, εκλέχθηκε δήμαρχος της πρωτεύουσας Σαν Σαλβαδόρ. Η κομματική ηγεσία για να καθησυχάσει τα μέλη αποκαλούσε τότε τον Μπουκέλε «κόσμημα του στέμματος». Ο Μπουκέλε δήλωνε ότι ανήκει στην ριζοσπαστική αριστερά (1) και, όντας πλέον δήμαρχος της πρωτεύουσας, κατακεραύνωνε το FMLN για συμβιβασμό με τον νεοφιλελευθερισμό, για υποχωρητικότητα απέναντι στην Δεξιά κ.λπ. (2). Κατάγγελλε την κυβέρνηση του FMLN πως αντιμετώπιζε την βία των συμμοριών μόνο μέσω των κατασταλτικών μηχανισμών και δεν έκανε τίποτα για το σπουδαιότερο, τις κοινωνικές αιτίες του φαινομένου (3).
Εντωμεταξύ, ήδη από το 2015, ο Μπουκέλε – ο «φιλο-ισραηλινός παλαιστίνιος», ο «ένθερμος υποστηρικτής του Ισραήλ» κατά τους Σιωνιστές– είχε αποσπάσει τα εγκωμιαστικά σχόλια του Ισραηλινού πρέσβη και το 2018 επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ προσκεκλημένος του κράτους του Ισραήλ (4). Η πλούσια και ισχυρή παλαιστινιακή παροικία του Ελ Σαλβαντόρ αριθμεί πάνω από 100.000 άτομα. Tο 2004 μάλιστα, στις προεδρικές εκλογές, οι δυο αντίπαλοι, και αυτός της Δεξιάς και αυτός της Αριστεράς, ήταν Παλαιστίνιοι (5). Όμως πλέον το ποσοστό των Ευαγγελικών στον πληθυσμό έχει ξεπεράσει αυτό των Καθολικών και ανάμεσα στους πρώτους υπάρχει ένα ισχυρό χριστιανοσιωνιστικό ρεύμα. Μας εντυπωσίασε το πόσο συχνά συναντούσαμε ισραηλινές σημαίες στην Νικαράγουα, το Σαλβαντόρ και την Γουατεμάλα. Αναμφίβολα οι Ευαγγελικοί αποτελούν ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό εργαλείο εναντίον της Θεολογίας της Απελευθέρωσης (που υποστηρίζεται από κληρικούς της Καθολικής Εκκλησίας).
Το 2017 ο Μπουκέλε διαγράφτηκε από το FMLN, κατηγορούμενος για καταπάτηση των δικαιωμάτων των γυναικών. Δυο εβδομάδες μετά ίδρυσε το κόμμα Νέες Ιδέες. Το 2019 θριάμβευσε στις προεδρικές εκλογές. Κατέβηκε ως υποψήφιος του δεξιού κόμματος GANA, μιας διάσπασης της ARENA, αφού προηγουμένως με μια πολύ αμφιλεγόμενη απόφαση, το Ανώτατο Εκλογοδικείο ακύρωσε την υποψηφιότητα του με τη κεντροαριστερή CD. Το FMLN, μετά την εκλογική επιτυχία του Μπουκέλε, θεώρησε σφάλμα την διαγραφή του.
Ο Μπουκέλε πρόβαλε συνθήματα του είδους «υπάρχουν αρκετά χρήματα όταν δεν τα κλέβει κανείς». Αποδείχθηκε δεινός χρήστης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Η προεκλογική του εκστρατεία στηρίχθηκε σε ένα δίκτυο youtubers, μπλόγκερς και τρολς. Νωρίτερα, ήδη τον Ιανουάριο 2016, ο Μπουκέλε είχε κατηγορηθεί ότι διεύθυνε μηχανισμούς, οι οποίοι διεξήγαγαν βρώμικες επιθέσεις στο διαδίκτυο (υπόθεση Troll Center).
Κατά την παραμονή μας στο Ελ Σαλβαδόρ, εντυπωσιαστήκαμε από την υψηλή δημοφιλία που απολαμβάνει ο Μπουκέλε παρά τις κακές επιδόσεις του σε οικονομία και κοινωνική πολιτική: την υπερχρέωση της χώρας (ο Μπουκέλε παρέλαβε από την κυβέρνηση του FMLN το χρέος στα 19,4 δις δολάρια ή 60% του ΑΕΠ και τον Ιούλιο 2024 το είχε πάει στα 31 δις ή 97% του ΑΕΠ), την εκτεταμένη περικοπή κοινωνικών προγραμμάτων (έκοψε τα 31 από τα 40 κοινωνικά προγράμματα που έτρεχε η κυβέρνηση του FMLN), την κατάργηση πέντε προγραμμάτων για την στήριξη της οικογενειακής γεωργίας, την αύξηση του ποσοστού των κατοίκων που ζει κάτω από το όριο της φτώχειας (το FMLN πήρε το 2009 το ποσοστό φτώχιας στο 37,8% και το 2019 το είχε ρίξει στο 22,8, το 2022, επί Μπουκέλε, το ποσοστό φτώχειας ανέβηκε στο 26,6%), την καθήλωση του κατώτερου μισθού στα ίδια επίπεδα μετά το 2021 (365 δολάρια μηνιαίως) και τέλος την πρόσφατη προσφυγή στο ΔΝΤ (οι όροι του οποίου περιλαμβάνουν επιπλέον περικοπή των δαπανών κατά 2,8% του ΑΕΠ και αύξηση των εσόδων κατά 0,7% του ΑΕΠ) (6).
Σύμφωνα με όλους τους συνομιλητές μας, η μεγάλη λαϊκή υποστήριξη του Μπουκέλε οφείλεται στην εξουδετέρωση των συμμοριών (maras, pandillas) και την συνεπακόλουθη ραγδαία μείωση της εγκληματικότητας. Οι μαρτυρίες από ανθρώπους, προερχόμενους από όλο το πολιτικό φάσμα, συγκλίνουν στο ότι η κατάσταση, ιδίως για τις λαϊκές τάξεις, είχε καταστεί αβίωτη. Η βελτίωση σήμερα είναι μεγάλη και αδιαμφισβήτητη. Οι στατιστικές το επιβεβαιώνουν. Το 2015 καταγράφτηκαν 106,3 νεκροί ανά 100.000 κατοίκους, ο μεγαλύτερος αριθμός που σημειώθηκε μετά τον εμφύλιο∙ το 2019, την χρονιά πού ανέλαβε ο Μπουκέλε και άρχισε να εφαρμόζει το Σχέδιο Εδαφικού Ελέγχου (Plan Territorial Control), είχαμε 38/100.000∙ το 2021, την τελευταία χρονιά πριν κηρυχθεί η κατάσταση πολιορκίας, 18,1/100.000∙ το 2024 έκλεισε με μόλις 1,9/100.000. Το 2021, στις ΗΠΑ σημειώθηκαν 7 ανθρωποκτονίες ανά 100.000 κατοίκους, στο Μεξικό 28, στη Γουατεμάλα 20 και στην Κολομβία 27 (7). Οι αρχές του Ελ Σαλβαδόρ έχουν κατηγορηθεί πως στήνουν αυτά τα νούμερα μη καταγράφοντας και εξαφανίζοντας τα πτώματα (8). Σε κάθε περίπτωση, ο πληθυσμός σήμερα αισθάνεται πολύ πιο ασφαλής. Το 2015, μόνο το 22,6% των κατοίκων αισθάνονταν ασφαλείς στην δημοτική αγορά και μόνο το 18,9% ταξιδεύοντας με λεωφορείο. Σήμερα τα αντίστοιχα ποσοστά είναι 91,1% και 88,2% (9).
Οι δυο μεγαλύτερες συμμορίες της χώρας, η Μάρα Σαλβατρούτσα (Mara Salvatrucha ή MS-13) και η M-18, γεννήθηκαν στο έδαφος των ΗΠΑ, στο Λος Άντζελες. Η M-18 ξεκίνησε στις αρχές τις δεκαετίας 1960 από νεαρούς Μεξικάνους, η Μάρα Σαλβατρούτσα την δεκαετία 1980 από μετανάστες από το Σαλβαδόρ. Με τις μαζικές απελάσεις από τις ΗΠΑ, την δεκαετία του 1990 και αργότερα, διώχθηκαν πίσω στις χώρες καταγωγής τους πολλές χιλιάδες μέλη συμμοριών, νεαροί που είχαν μεγαλώσει στις ΗΠΑ και συχνά δεν μιλούσαν καν ισπανικά (20.000 απελάθηκαν στην Κεντρική Αμερική την περίοδο 2000-2004, 6.000 το 2018). Οι συμμορίες αυτές, που την δεκαετία του 1980 ήταν άγνωστες στο Ελ Σαλβαδόρ, αναπτύχθηκαν γρήγορα στρατολογώντας ανήλικους φτωχοδιάβολους από τα υπόγεια της κοινωνίας. Στις αρχές της δεκαετίας 2000 αριθμούσαν 15-20.000 άτομα, το 67% 16-21 ετών, το 17,3% κορίτσια. Δυο δεκαετίες αργότερα μόνο τα μέλη της Μάρα Σαλβατρούτσα υπολογίζονταν σε 30.000 (10). Μια πολύ καλή εικόνα για τα αγόρια και τις κοπέλες των συμμοριών και μάλιστα από τα μέσα, δίνει η συγκλονιστική ταινία/ντοκιμαντέρ Vida Loca του Christian Poveda.
Οι συμμορίες ζούσαν παρασιτώντας σε βάρος των τοπικών κοινωνιών, δεν έφερναν σε αυτές πλούτο από έξω, αποκτημένο βέβαια μέσα από παράνομες ή εγκληματικές δραστηριότητες, όπως γινόταν αλλού. Είχαν αποκτήσει τον έλεγχο των άτυπων αγορών, πολλών οδικών αξόνων και λαϊκών γειτονιών, συνιστώντας εκ των πραγμάτων μια εξουσία παράλληλη της κρατικής –και μάλιστα πολύ περισσότερο απεχθή. Ρύθμιζαν και φορολογούσαν τις οικονομικές δραστηριότητες, επέβαλαν περιορισμούς στις μετακινήσεις, έλυναν τις διαφορές μεταξύ των κατοίκων και γενικά οργάνωναν την κοινωνική ζωή αποτελώντας μια πολύ μισητή, όπως αποδείχθηκε, δύναμη επιβολής, πολύ περισσότερο που οι κάτοικοι έπρεπε, επίσης, να πληρώνουν ένα φόρο αίματος, καθώς κάθε τόσο βρίσκονταν ανάμεσα σε διασταυρούμενα πυρά ή μπορούσαν να γίνουν θύματα της αυθαιρεσίας της συμμορίας που τους ξεζούμιζε. Έτσι ακριβώς εξηγείται η τόσο μεγάλη λαϊκή αποδοχή της θηριώδους καταστολής του Μπουκέλε.
Ο Μπουκέλε πέρασε τον Ρουβικώνα τον Μάρτιο 2022. Έως τότε, όπως έκαναν και οι προηγούμενες κυβερνήσεις, προσπαθούσε να διαχειριστεί το πρόβλημα συνδυάζοντας αιματηρή καταστολή με διαπραγματεύσεις (στις οποίες συνήθως το αντικείμενο ήταν η βελτίωση των συνθηκών κράτησης των φυλακισμένων συμμοριτών με αντάλλαγμα την μείωση των ανθρωποκτονιών). Το τριήμερο 25- 27 Μαρτίου 2022, οι συμμορίες, πιθανότατα λόγω της κατάρρευσης κάποιων διαπραγματεύσεων ή της αθέτησης από την κυβέρνηση μερικών συμφωνιών, εξαπέλυσαν ένα λουτρό αίματος. Σκοτώθηκαν 87 άνθρωποι. Στις 27 Μαρτίου 2022, ο Μπουκέλε κήρυξε την χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Επί των κυβερνήσεων της ARENA και του FMLN ασκήθηκε, επίσης, μια υπέρμετρη και βάρβαρη αστυνομική καταστολή και γίνονταν εκτεταμένα εξωδικαστικές εκτελέσεις. Για παράδειγμα, την περίοδο μεταξύ Ιανουαρίου 2015 και Αυγούστου 2016, οι δυνάμεις καταστολής σκότωσαν 693 «εικαζόμενα μέλη συμμοριών» και «παραδόξως» τραυμάτισαν πολύ λιγότερα, μόλις 255 (κατηγορήθηκαν ότι εκτελούσαν τους τραυματίες)∙ στις τάξεις τους είχαν απώλειες 23 νεκρούς αστυνομικούς και στρατιώτες (11). Ωστόσο τώρα ο Μπουκέλε θα καταφέρει, για πρώτη φορά, ένα καίριο πλήγμα εναντίον των συμμοριών.
Με την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, που ψηφίστηκε τον Μάρτιο 2022 και ισχύει μέχρι σήμερα, επιτρέπονται οι συλλήψεις χωρίς ένταλμα∙ οι κρατούμενοι δεν έχουν δικαίωμα προσφυγής σε δικηγόρο, να μάθουν ακριβώς τις κατηγορίες που τους αποδίδονται ή τους λόγους για τους οποίους κρατούνται∙ είναι άγνωστος ο απαιτούμενος χρόνος για την προσαγωγή σε δίκη και η κράτηση μπορεί να παραταθεί επ’ αόριστο. Στις δίκες, όταν γίνονται, οι ταυτότητες των δικαστών κρατούνται κρυφές. Είναι πολύ σύντομες, γύρω στα 5 λεπτά, δικάζονται μαζί έως και 900 κρατούμενοι και επιβάλλονται στον καθένα τους ποινές πολλών δεκάδων χρόνων.
Τους πρώτους δυο μήνες από τότε που τέθηκε σε ισχύ η κατάσταση εξαίρεσης, έγιναν 33.000 συλλήψεις. Σήμερα στις φύλακές του Ελ Σαλβαδόρ κρατούνται 120.000 άτομα, σχεδόν το 2% του πληθυσμού, το υψηλότερο ποσοστό παγκοσμίως, οι 85.000 από αυτούς χωρίς ένταλμα και χωρίς δίκη. Σύμφωνα με τα στοιχεία της αστυνομίας, τον Δεκέμβρη 2023 σε 119.075 κρατούμενους μόνο οι 53.200 (το 44,7%) ήταν πλήρη μέλη των συμμοριών, οι υπόλοιποι περιγράφονται ως υποψήφια μέλη ή συνεργάτες (12). Οι οργανώσεις υπεράσπισης ανθρωπίνων υπολογίζουν πως, σήμερα στις φυλακές του Ελ Σαλβαδόρ βρίσκονται 30.000 έως 80.000 αθώοι. Όμως η επιτυχία του Μπουκέλε στο κεραυνοβόλο πόλεμο (blitzkrieg), τον οποίο εξαπέλυσε εναντίον των συμμοριών, οφείλεται ακριβώς σε αυτό το μπέρδεμα δικαίων και αδίκων, που στέρησε από τις συμμορίες το νερό, μέσα στο οποίο κολυμπούσαν σαν ψάρια. Το Σχέδιο Εδαφικού Ελέγχου προέβλεπε, σαν κορύφωση του, το στάδιο της «εξόρυξης»: την σύλληψη των μελών των συμμοριών μέσα στις ίδιες τους τις κοινότητες αφού προηγουμένως είχε κοπεί κάθε οδός διαφυγής. Πρόκειται για τους κανόνες εμπλοκής ενός ξένου στρατού σε κατακτημένη χώρα, τις κλασικές μεθόδους του αντιαντάρτικου πολέμου εφαρμοσμένες σε περιβάλλον πόλης.
Οι συνθήκες στις εννέα φυλακές της χώρας είναι εφιαλτικές. Οι μαρτυρίες όσων κατάφεραν να βγουν συγκλονίζουν. Η Ντολόρες Αλμεντάρες, δημοτική υπάλληλος και συνδικαλίστρια, ήταν φυλακισμένη μαζί με άλλες 800 κρατούμενες σε ένα μια αίθουσα 150 τετραγωνικών μέτρων∙ κοιμόνταν όλες στο τσιμέντο και η τουαλέτα ήταν ένας κουβάς. Ο Μανουέλ κρατήθηκε με άλλους 70 σε ένα κελί, που προοριζόταν για 20 άτομα, είχαν μόνο μια τουαλέτα και κοιμόνταν με βάρδιες. Συχνά για ολόκληρη την μέρα, το φαγητό ήταν μόνο δυο τορτίγιες και μια κουταλιά φασόλια. Ο Μανουέλ δεν είδε τον ήλιο σχεδόν για ένα ολόκληρο χρόνο. Οι δεσμοφύλακες έριχναν κατά διαστήματα νερό στο δάπεδο και διοχέτευαν ηλεκτρικό ρεύμα υποβάλλοντας ομαδικά σε ηλεκτροσόκ τους κρατούμενους. Ένας διαβητικός συγκρατούμενος του Μανουέλ 62 ετών, πέθανε στο κελί χωρίς να του παρασχεθεί ιατρική βοήθεια, ένας άλλος, ένας νεαρός 21 ετών, πέθανε λόγω του άγριου ξυλοδαρμού του από τους δεσμοφύλακες (13).
Η πολύ σημαντική οργάνωση προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Cristosal έχει τεκμηριώσει 367 θανάτους κρατουμένων, λόγω των απάνθρωπων συνθηκών κράτησης και των συστηματικών βασανιστηρίων. Υπολογίζεται πως, στην πραγματικότητα, οι κρατούμενοι που έχουν χάσει την ζωή τους, είναι πολλοί περισσότεροι. Όμως από τους 367 διαπιστωμένους θανάτους μόνο 2 έχουν συμβεί στην πολυδιαφημισμένη φυλακή CECOT (Centro de Confinamiento del Terorrismo), που κατά τον Νόα Μπουγιόκ (Noah Bullock) εκτελεστικό διευθυντή της Cristosal και την Ιβάνια Κρους (Ivania Cruz) διευθύντρια της UNIDEHC (Unidad de Defensa de Derechos Humanos y Comunitarios de El Salvador), δεν είναι παρά βιτρίνα, πίσω από την οποία κρύβεται η πραγματική φρίκη, που βρίσκεται κυρίως στις υπόλοιπες οκτώ φυλακές. Πράγματι, ο Μπουκέλε με βίντεο τα οποία τυγχάνουν πολύ επιμελημένης σκηνοθεσίας, έχει μετατρέψει σε θέαμα την βαναυσότητα του καθεστώτος του∙ η φρίκη έχει τη θέση της σε αυτό το θέαμα αλλά σε μικρές δόσεις, ώστε να γίνεται ανεκτή από το κοινό. Γι’ αυτό οι youtubers και τα διεθνή ΜΜΕ έχουν πρόσβαση στην CECOT, αλλά όχι και στις υπόλοιπες φυλακές.
Παρότι οι φυλακές της χώρας είναι ασφυκτικά γεμάτες, 20.000 θέσεις στην φυλακή CECOT (οι μισές) παραμένουν κενές. Προορίζονται, όπως φαίνεται, να παραχωρηθούν σε τρίτους (ΗΠΑ κ.α.) επί καταβολή ενοικίου. Άλλωστε ο Μπουκέλε δήλωσε πως, τα χρήματα για τους 238 Βενεζουελάνους που κατέβαλαν οι ΗΠΑ ( έξι εκατομμύρια δολάρια), είναι μόνο τα πρώτα από όσα θα επιδιώξει να έρθουν κατ’ αυτό τον τρόπο, ώστε να καταστεί το σωφρονιστικό σύστημα του Ελ Σαλβαδόρ αυτοχρηματοδοτούμενο.
Σε κάθε περίπτωση, η CECOT, έστω και αν προσφέρει καλύτερες συνθήκες από τα υπόλοιπα κολαστήρια της χώρας, από νομικής σκοπιάς δεν είναι παρά ένας χώρος εξαίρεσης από το δίκαιο, μια φυλακή εκτός δικαστικού συστήματος, με άλλα λόγια ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Εάν μέχρι τώρα γνωρίζαμε ιδιωτικές φυλακές (που βρίσκονται όμως υπό τον έλεγχο της δικαιοσύνης), πλέον τα κράτη εμπορεύονται το ίδιο το καθεστώς της κατάστασης εξαίρεσης (από την προστασία του νόμου). Ο Μπουκέλε εν τέλει παραμένει πάντα ένας άνθρωπος της αγοράς. Προσπάθησε να αναδείξει το Σαλβαδόρ σε κέντρο για τα κρυπτονομίσματα και την συνάδουσα κερδοσκοπία. Τώρα πέτυχε να πουλήσει στην αγορά υπηρεσίες στρατοπέδου συγκέντρωσης, έμπασε το στρατόπεδο ως εμπόρευμα στην αγορά. Ένας πρωτοπόρος της εποχής μας, κάποιος που έρχεται από ένα (σκοτεινό) μέλλον.
Αν και για τον Μπουκέλε το bitcoin δεν είναι απλά ένα νόμισμα και το ζητούμενο του δεν είναι μόνο η κερδοσκοπία.
Η εικόνα του πιο cool δικτάτορα, δεν μπορεί να φιλοτεχνηθεί μόνο με την καταστολή, χρειάζεται επίσης κάτι το παιγνιώδες, το αντισυμβατικό, το νεωτεριστικό. Έχει ανάγκη το bitcoin, το φορτίο που μεταφέρεται σαν σύμβολο μιας εποχής και ενός τρόπου ζωής. Το bitcoin μπορεί να κάνει το brand name Μπουκέλε πιο ευπώλητο.
Πράγματι , επί Μπουκέλε το Σαλβαδόρ έγινε η Νέα Ιερουσαλήμ για τους αναρχοφιλελεύθερους (libertarians) λάτρεις των ψηφιακών τεχνολογιών. Από όλο τον Δυτικό Κόσμο –από τον Καναδά, την Νέα Ζηλανδία, την Αυστραλία, τις ΗΠΑ, την Δανία, το Βέλγιο κ.λπ. – έχουν συρρεύσει στην χώρα ψηφιακοί νομάδες, influencers, δημιουργοί περιεχομένου κ.λπ. Τους έχει συνεπάρει η υιοθέτηση από το Ελ Σαλβαντόρ του bitcoin ως επίσημου νομίσματος (που έγινε τις 7 Ιουνίου 2021). Βλέπουν σε αυτό, το αποκεντρωμένο περιουσιακό στοιχείο την αρχή της ουτοπίας τους και στο Ελ Σαλβαδόρ του Μπουκέλε ένα ευλογημένο τόπο χωρίς κρατικούς περιορισμούς και ρυθμίσεις. Απολαμβάνουν το σέρφινγκ στην Bitcoin Beach (την παραλία El Zonte ), ενώ ο Μπουκέλε εξάπτει ακόμα περισσότερο την φαντασία τους με την υπόσχεση μιας Bitcoin City (την εξάγγειλε στις 21 Νοεμβρίου 2021), της Αλεξάνδρειας του bitcoin, όπως την αποκάλεσε, το κέντρο της κοσμοκρατορίας του κρυπτονομίσματος κτισμένο στο Σαλβαντόρ στους πρόποδες του ηφαιστείου Κοντσάγουα (Conchagua). Στη πόλη αυτή – «ένα παράδεισο ελευθερίας» κατά τους αλλοδαπούς θιασώτες του Μπουκέλε –, δεν θα υπάρχουν φόροι εισοδήματος, εταιρικοί ή δημοτικοί φόροι, παρά μόνο ΦΠΑ. Οι μεγάλες ποσότητες ενέργειας, που απαιτεί η «εξόρυξη» κρυπτονομισμάτων, θα προέρχεται από την γεωθερμική ενέργεια του ηφαιστείου. Η χρηματοδότηση της κατασκευή της πόλης θα γίνει με την έκδοση ομολόγου ενός δις δολαρίων (το λεγόμενο Ομόλογο του Ηφαιστείου, Volcano Bond ), το οποίο θα στηρίζεται σε κρυπτογραφικά περιουσιακά στοιχεία. Εν μέσω της κατάστασης εξαίρεσης, ενώ δεκάδες χιλιάδες νέοι συλλαμβάνονταν και φυλακίζονταν, από τις 15 έως τις 17 Νοεμβρίου 2022 έλαβε χώρα στο Σαν Σαλβαδόρ η σύνοδος κορυφής του Adopting Bitcoin (14).
Εντωμεταξύ, η κυβέρνηση εγκατέστησε πολλές εκατοντάδες ΑΤΜ για να εξυπηρετηθούν οι συναλλαγές με bitcoin. Υποχρέωσε τις επιχειρήσεις να δέχονται πληρωμές με το εν λόγω ψηφιακό νόμισμα και κατέστησε δυνατή την καταβολή σε bitcoin των υποχρεώσεων προς το κράτος. Μοίρασε στους πολίτες το ψηφιακό πορτοφόλι chivo∙ ο καθένας που το κατέβαζε έβρισκε μέσα 30 δολάρια δώρο. Μόνο όμως το 20% ενδιαφέρθηκε, οι περισσότεροι από αυτούς, μόνο για να πάρουν τα 30 δολάρια και μετά δεν ξαναχρησιμοποίησαν την εφαρμογή. Η υιοθέτηση του bitcoin ως επισήμου νομίσματος θεωρείται ευρέως ως υπαίτια για την χρεοκοπία της χώρας και την πρόσφατη προσφυγή της στο ΔΝΤ. Το ΔΝΤ απαίτησε: 1) να πάψει το bitcoin να είναι το επίσημο νόμισμα της χώρας 2) να μην γίνεται δεκτό για τις πληρωμές στο δημόσιο 3) να είναι προαιρετική η αποδοχή του από τις επιχειρήσεις 4) το κράτος να μην μπορεί να εκδίδει χρεόγραφα βασισμένα σε ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία ( άρα ούτε το Volcano Bond για την χρηματοδότηση της κατασκευής της Bitcoin City). (15).
Ωστόσο, αν και το σχέδιο για την Bitcoin City έχει βαλτώσει και μάλλον θα μείνει για πάντα στα χαρτιά, η κατασκευή του αεροδρομίου του Ειρηνικού, που συνδέεται με αυτή, προχωράει απειλώντας τα τελευταία μαγκρόβια δάση του Ελ Σαλβαδόρ και ξεριζώνοντας τις τοπικές κοινότητες (16).
Ο cool δικτάτορας είναι προοδευτικός – τι σημαίνει όμως αυτή η λέξη σήμερα; – και καινοτόμος. Ξέρει να εκπλήσσει ευχάριστα άτομα από όλο το πολιτικό φάσμα. Ποιος φωτισμένος και δημοκρατικός άνθρωπος δεν θα ήθελε να έχει στην πόλη του μια βιβλιοθήκη σαν την BINAES, την Εθνική Βιβλιοθήκη του Ελ Σαλβαδόρ; -πολύ περισσότερο μάλιστα αν αυτός ο άνθρωπος τυχαίνει να είναι Αθηναίος, δηλαδή ζει σε μια πόλη με την πρόσβαση στην Εθνική Βιβλιοθήκη για τους περισσότερους πρακτικά αδύνατη. Η BINAES ( συνολική επιφάνεια κτηριακών κατασκευών 23.764 τ.μ.) βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της πόλης και λειτουργεί επτά μέρες την εβδομάδα, 24 ώρες το εικοσιτετράωρο, μια παγκόσμια πρωτοτυπία. Εκτός από τα εννέα εκατομμύρια βιβλία, έντυπα, και ιστορικά ντοκουμέντα σε ψηφιακή μορφή και τα πολλές δεκάδες χιλιάδες βιβλία σε φυσική, τα αμφιθέατρα, τους εκθεσιακούς χώρους εικαστικών τεχνών, το κομμάτι που αναφέρεται στις νέες τεχνολογίες κ.λπ., ένα μεγάλο μέρος της βιβλιοθήκης, το ένα τρίτο τουλάχιστον, προορίζεται, για μωρά και νήπια με τους γονείς τους (υπάρχει και αίθουσα θηλασμού), παιδιά και εφήβους. Μέσα από το παιχνίδι τα παιδιά εισάγονται στον κόσμο του βιβλίου και της ανάγνωσης. Υπάρχουν καλά εξοπλισμένες αίθουσες βιντεοπαιχνιδιών, όπου όμως όποιος θέλει να παίξει, πρέπει πρώτα να έχει διαβάσει ένα βιβλίο. Έτσι η ανάγνωση δεν είναι ατομική ενασχόληση, αλλά γίνεται κανονικό κομμάτι της οικογενειακής ζωής, διευρύνεται το αναγνωστικό κοινό και ο κόσμος του βιβλίου δεν περιορίζεται σε μια ελίτ (επαγγελματιών) διανοουμένων. Η επίσκεψη μας στη BINAES πραγματικά μας εντυπωσίασε. Δυστυχώς όμως, στην περίπτωση της δεν μπορεί να ειπωθεί, όπως σε παλαιότερους πιο φωτισμένους καιρούς, ότι όποιος ανοίγει ένα σχολείο κλίνει μια φυλακή.
Tον περασμένο Δεκέμβριο, ο Μπουκέλε ακύρωσε τον νομό του 2017 για την απαγόρευση των εξορύξεων μεταλλευμάτων, παρά την σοβαρή αντίθεση της κοινής γνώμης. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση, εναντίον της επανέναρξης των εξορύξεων τάσσεται το 48,73% των πολιτών, υπέρ μόνο το 23,51%, ενώ διατηρεί επιφυλάξεις το 19,92% και το 7,84% δεν γνωρίζει ή δεν απάντησε. Το έργο του Μπουκέλε βαθμολογήθηκε με 7,73 (στη κλίμακα 1-10), καταγράφοντας την πιο χαμηλή επίδοση μετά το 2020 (17). Στα συνθήματα που είδαμε γραμμένα στους τοίχους, σε αφίσες οι οποίες είναι αναρτημένες ακόμη και μέσα στις εκκλησίες, κυριαρχεί το θέμα της εναντίωσης στις εξορύξεις. Γύρω από αυτό το ζήτημα εκδηλώνεται ίσως η σοβαρότερη αμφισβήτηση του Μπουκέλε από τότε που ανήλθε στην εξουσία, καθώς συσπειρώνονται εναντίον του κοινωνικά κινήματα, περιβαλλοντικές οργανώσεις, κοινότητες, ομάδες της κοινωνίας των πολιτών, ενώσεις βετεράνων του εμφυλίου, πολιτικές συλλογικότητες κ.λπ., οι οποίες για πρώτη φορά έχουν την υποστήριξη του Καθολικού αρχιεπισκόπου και πολλών ευαγγελικών παστόρων.
O Μπουκέλε, δρομολογώντας την επανέναρξη των εξορύξεων, αρκετά νωρίτερα, ήδη από τις αρχές του 2023, χρησιμοποίησε τα μέτρα που προβλέπει η κατάσταση έκτακτης ανάγκης για να αποδυναμώσει τις αντιδράσεις και να εξουδετερώσει τις λαϊκές οργανώσεις. Έτσι συνελήφθησαν πέντε ηγετικά στελέχη της ADES (Asociación de Desarrollo Económico Social Santa Marta), μιας από τις κορυφαίες οργανώσεις του κοινωνικού κινήματος και με μακρύ ιστορικό αγώνων κατά των εξορυκτικών εταιρειών. Κατηγορήθηκαν για την διάπραξη μιας δολοφονίας το 1989 κατά τον εμφύλιο και – ακριβώς όπως προβλέπει το καθεστώς εξαίρεσης για τα μέλη των συμμοριών – για συμμετοχή σε «παράνομη ένωση» (agrupación ή asociación ilícita)∙ η «παράνομη ένωση», στην οποία αναφέρεται το κατηγορητήριο είναι, κατά παράβαση των ειρηνευτικών συμφωνιών του 1992, το Φαραμπούντο Μαρτί. Μέσω αυτής της δεύτερης κατηγορίας, η θέση τους εξομοιώθηκε με αυτή των συμμοριών: Τους αποδόθηκε η δολοφονία με βάση την καταγγελία ανώνυμου μάρτυρα και η κράτηση τους παρατάθηκε χωρίς δίκη επ’ αόριστο παρά την κακή κατάσταση της υγείας τους.
Μέσω της κατηγορίας για συμμετοχή σε «παράνομη ένωση», συνδικάτα, κοινοτικές οργανώσεις, ενώσεις για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κ.α. αντιμετωπίζονται από το κράτος όπως οι συμμορίες. Στις 25 Φεβρουαρίου 2025, έγινε έφοδος στα γραφεία της UNIDEHC, συνελήφθη ο εκπρόσωπος της Φιντέλ Σαβάλα (Fidel Zavala), ενώ έγινε έρευνα και στην κατοικία της προέδρου της Ιβάνια Κρους. Συνελήφθησαν επίσης 25 άνθρωποι της κοινότητας Λα Φλορέστα (La Floresta). Η υπόθεση σχετιζόταν με την αγροτική μεταρρύθμιση και αφορούσε αντιδικία για την γη, στην οποία είχαν εγκατασταθεί μετά τον εμφύλιο βετεράνοι και πρώην αντάρτες. Ο ιδιοκτήτης της γης, που ζούσε στις ΗΠΑ, ζητούσε την επιστροφή της, η κοινότητα επικαλούνταν δικαιώματα χρησικτησίας. Η UNIDEHC είχε αναλάβει την υπεράσπιση της Φλορέστα και άλλων επτά κοινοτήτων οι οποίες απειλούνταν με έξωση. Τόσο η UNIDEHC όσο και η Λα Φλορέστα κατηγορήθηκαν για «παράνομη ένωση». Σήμερα οι συλληφθέντες βρίσκονται στην φυλακή, στην ίδια θέση από νομικής πλευράς και σε συνθήκες διαβίωσης με τα μέλη των συμμοριών. Μάλιστα η ζωή του Φιντέλ Σαβάλα βρίσκεται σε κίνδυνο, γιατί είχε φυλακιστεί ξανά και μετά την αποφυλάκιση από το κολαστήριο Εσπεράνσα (Centro Penal La Esperanza Mariona), είχε κάνει αποκαλύψεις για τα βασανιστήρια και είχε προχωρήσει σε μηνύσεις εναντίον των υπευθύνων (18).
Η cool δικτατορία του Μπουκέλε δεν αστειεύεται. Ο Αλεχάντρο Μέισοντ (Alejandro Muyshondt), πρώην σύμβουλος του Μπουκέλε για θέματα ασφαλείας, πέθανε μετά από «εγκεφαλικό» που έπαθε στην φυλακή∙ η οικογένεια του αποδίδει τον θάνατο σε βασανιστήρια. Τους άγριους ξυλοδαρμούς που υπέστη στην φυλακή κατάγγειλε και ένας ακόμη παλιός στενός σύμμαχος του Μπουκέλε, ο πρώην δήμαρχος της πρωτεύουσας με το κόμμα ARENA Ερνέστο Μέισοντ. Αθωώθηκε, αλλά αντί να αποφυλακισθεί, με εντολή του εισαγγελέα κλείσθηκε στο ψυχιατρείο (19).
Ο Μπουκέλε δεν περιορίστηκε μόνο στην καταπάτηση των δικαιωμάτων μιας μερίδας του πληθυσμού στο περιθώριο της κοινωνίας. Εφάρμοσε τα μέτρα για τις συμμορίες εναντίον των πολιτικών του αντιπάλων, ακόμα και πάνω σε ανθρώπους από τον στενό κύκλο εμπιστοσύνης του. Η επιτυχία της πολιτικής του για την ασφάλεια οφείλεται στην επιβολή της κατάστασης εξαίρεσης, στην κατάργηση της διάκρισης των εξουσιών και στο ότι έκανε το σύνταγμα κουρελόχαρτο. Προσέφερε ασφάλεια με αντάλλαγμα την ελευθερία. Διαθέτει τον πλήρη έλεγχο της Βουλής (56 από τους 60 βουλευτές) και του δικαστικού σώματος. Το 2021, εκπαραθύρωσε τους δικαστές του Συνταγματικού Τμήματος του Ανώτατου Δικαστηρίου και στην συνέχεια απόλυσε δεκάδες άλλους και τους αντικατέστησε με 168 δικούς του ανθρώπους παραβιάζοντας το Σύνταγμα. Επανεκλέχθηκε το 2024 παραβιάζοντας και πάλι το σύνταγμα, το οποίο απαγορεύει δεύτερη προεδρική θητεία.
Όμως η cool δικτατορία δεν είναι αυτή της παλιάς ελίτ των γαιοκτημόνων, των στρατιωτικών και των ταγμάτων θανάτου (η νεοφασιστική ARENA σταδιακά μετατράπηκε σε ένα συνηθισμένο δεξιό φιλελεύθερο κόμμα). Είναι προϊόν του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού, τον οποίο δρομολόγησε ο εμφύλιος 1989-1992 και οι ειρηνευτικές συμφωνίες του 1992. Συγχρόνως και cool και δικτατορία: αυτός ο συνδυασμός δεν είναι δυνατός παρά στο έδαφος του πλουραλισμού της αγοράς, μόνο σε μια (τεχνολογικά ανεπτυγμένη) κοινωνία του θεάματος.
Οπωσδήποτε, η συνύπαρξη στην μετεμφυλιακή πολιτική ζωή των δυο αντιπάλων του πολέμου, της Δεξιάς και της Αριστεράς, διευκόλυνε υβριδικά φαινόμενα όπως ο Μπουκέλε.
Κατά κανόνα παρομοιάζουν τον Μπουκέλε με τον Τραμπ, τον Ερντογάν, την Μελόνι, τον Ορμπάν κ.α., δηλαδή με ανθρώπους οι οποίοι έχουν προέλευση δεξιά ή ακροδεξιά. Όμως είναι η προέλευση του Μπουκέλε από την Αριστερά (και φυσικά το επάγγελμα του ως διαφημιστή, ένα επάγγελμα στην καρδιά της κοινωνίας του θεάματος), αυτό που τον κάνει cool. Αυτή η πλευρά όμως είναι ένα θέμα ξεχωριστής συζήτησης.
- Contra Punto, 17 Φεβ. 2015 https://web.archive.org/web/
20150318042620/http://www. contrapunto.com.sv/nacionales/ politica/nayib-bukele-el- capitalista-mas-popular-de-la- izquierda-salvadorena - El Faro, 10 Ιουλ. 2016 https://elfaro.net/es/201607/
el_salvador/18929/Nayib- Bukele-%E2%80%9CMi- candidatura-presidencial-por- el-FMLN-la-veo-como-casi-un- imposible%E2%80%9D.htm - The Guardian, 18 Οκτ. 2016 https://www.theguardian.com/
profile/lauren-markham - Times of Israel, Απρ. 2025 https://www.timesofisrael.
com/el-salvadors-president- trumps-new-deportation- partner-is-a-pro-israel- palestinian/ - Middle East Eye, 4 Αυγ. 2022 https://www.middleeasteye.net/
discover/el-salvador- palestinian-community- peddlers-presidents - Mate Amargo, 28 Νοε. 2024 https://www.mateamargo.org.
uy/2024/11/28/el-salvador- actual-el-reto-economico- parte-2/ El Faro, 26 Μαρ. 2025 https://elfaro.net/es/202503/ columnas/27789/el-acuerdo-con- el-fmi-hara-sostenible-la- deuda-publica-de-el-salvador - Παγκόσμια Τράπεζα: https://datos.bancomundial.
org/indicador/VC.IHR.PSRC.P5? locations=SV P olicia Nacional Civil (PNC) : https://www.pnc.gob.sv/logros- y-memorias/ - Monde Diplomatique, Ιουν. 2023 https://www.monde-
diplomatique.fr/2023/06/ FERNANDEZ/65865 - LPG Datos, 16 Μαρ. 2023 https://www.laprensagrafica.co
m/lpgdatos/LPG-Datos--El-Estad o-salvadoreno-sigue-apareciend o-como-agresor-20230315-0110.h tml Στην ίδια έρευνα το 26,8% είναι εγκλήματα κατά της ελευθερίας, αυθαίρετες συλλήψεις, καταχρήσεις εξουσίας, απειλές και έχουν ώς αυτουργούς τα κρατικά όργανα. - Monde Diplomatique, Μαρ. 2004 https://www.monde-
diplomatique.fr/2004/03/ REVELLI/11063 , Insight Crime, 3 Απρ. 2025 https://insightcrime.org/el- salvador-organized-crime-news/ mara-salvatrucha-ms-13- profile/ - El Faro, 30 Οκτ. 2016 https://www.elfaro.net/es/
201610/salanegra/19277/Casi- que-Guardia-Nacional-Civil.htm - El Faro, 1 Απρ. 2025 https://elfaro.net/es/202503/
columnas/27798/el-horror-dentr o-de-las-prisiones-salvadorena s-a-donde-trump-envia-a-los-mi grantes Ο αρθρογράφος Noah Bullock, ο εκτελεστικός διευθυντής της οργάνωσης προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων Cristosal, το 2022, με 35 ακόμα δημοσιογράφους, στελέχη ΜΚΟ κ.λπ. από το Σαλβαντόρ ήταν θύμα παρακολούθησης μέσω του Pegasus. Insight Crime, 6 Δεκ. 2023 https://insightcrime.org/ investigations/too-many- soldiers-how-bukele-crackdown- succeeded-where-others-failed/ - El Pais, 26 Μαρ. 2023 https://english.elpais.com/
international/2023-03-26/the- rampant-abuse-in-el-salvadors- prisons-they-beat-him-to- death-in-the-cell-and-dragged- him-out-like-an-animal.html - Monde Diplomatique, Ιουν. 2023 https://www.monde-
diplomatique.fr/2023/06/ CORREA/65864 - Baker Mckenzie, 20 Δεκ 2024 https://blockchain.
bakermckenzie.com/2024/12/20/ the-imfs-1-4-billion-loan-to- el-salvador-required-bitcoin- concessions-from-the-worlds- first-crypto-nation/ El Salto, 4 Μαρ 2025 https://www.elsaltodiario.com/ bitcoin/fmi-aprieta-salvador- nuevo-acuerdo-prohibe- acumular-bitcoin-emitir-bonos- volcan - The Guardian, 12 Μαρ 2025 https://www.theguardian.com/
global-development/2025/mar/ 12/el-salvador-bitcoin-city- mangroves-president-nayib- bukele CoinDesk, 13 Φεβ. 2025 https://www.coindesk.com/ coindesk-news/2025/02/13/el- salvador-dispatch-searching- for-bitcoin-city-the-modern- el-dorado - Universidad Francisco Gavidia, 21 Ιαν. 2025 https://www.disruptiva.media/
wp-content/uploads/2025/01/ix- estudio-de-humor-social_ disruptiva.pdf - El Salto, 27 Μαρ 2025 https://www.elsaltodiario.
com/el-salvador/ivania-cruz- estado-excepcion-se- utilizando-oprimir-al-pueblo- gobernar-base-miedo . Η Ιβανία Κρους, μιλώντας για την ανασυγκρότηση της λαϊκής αντίστασης εναντίον του καθεστώτος Μπουκέλε, αναφέρεται κυρίως στο Bloque de Resistencia y Rebeldia Popular (BRP), το οποίο συσπειρώνει 37 οργανώσεις. Το BRP αυτοπροσδιορίζεται ως «ομάδα οργανώσεων του αντικαπιταλιστικού, αντιιμπεριαλιστικού και αντιπατριαρχικού κινήματος που αγωνίζεται για τα δικαιώματα και τα συμφέροντα του λαού». - Infobae, 29 Οκτ. 2023 La historia de los Muyshondt, dos primos que pasaron de aliados de Bukele a presos al borde de la muerte
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας