Ταξιδιωτικές εικόνες από τη Βενεζουέλα της μπολιβαριανής επανάστασης

Φτάσαμε στο Καράκας Πέμπτη, νωρίς το πρωί, από Αθήνα μέσω Κωνσταντινούπολης. Δεκέμβριος μήνας, η μέρα ζεστή και ηλιόλουστη, οι δρόμοι γύρω από το ξενοδοχείο μας στο ιστορικό κέντρο της πόλης γεμάτοι κόσμο. Μικροπωλητές με τους πάγκους τους μπροστά από τα μαγαζιά, φωνές, κορναρίσματα. Τα αυτοκίνητα κινούνται αργά ανάμεσα στον κόσμο που πλημμυρίζει πεζοδρόμια και οδόστρωμα. Σχεδόν παντού υπάρχουν τοιχογραφίες του Τσάβες και του σημερινού προέδρου Μαδούρο, πολύ συχνά δίπλα σε εικόνες ή αγάλματα του "Ελευθερωτή" ( Σιμόν Μπολίβαρ), που έχει επίσης μια εξαιρετικά πληθωρική παρουσία στον δημόσιο χώρο της πόλης. Να σημειωθεί πως δεν συναντήσαμε πουθενά αφίσες ή συνθήματα των αντιπολιτευόμενων δυνάμεων, ούτε αυτή την πρώτη μέρα, ούτε τις επόμενες.

Μερικές τοιχογραφίες απεικόνιζαν δίπλα- δίπλα ένα σύνολο εμβληματικών προσωπικοτήτων, κάτι σαν το πάνθεον των ηρώων της μπολιβαριανής επανάστασης (και του σοσιαλισμού του 21ου αιώνα): τον Τσάβες και τον Μαδούρο μαζί με τον Τσε Γκεβάρα, τον Γιάσερ Αραφάτ, τον Σουλεϊμανί, τον Χο Τσι Μινχ, τον Πούτιν και τον Τζινπίνγκ. Σε μια μάλιστα τοιχογραφία της όλης χορείας των ηρώων προΐστανται ο Χριστός και ο (Μεσσίας του Ισλάμ) Μάχντι. Οι απεικονίσεις του Μαρξ, του Λένιν ή της Λούξεμπουργκ είναι πολύ σπάνιες.

Ποιο είναι λοιπόν το στίγμα του σοσιαλισμού του 21ου αιώνα; Αν και δύσκολα μπορούμε να υποστηρίξουμε στα σοβαρά πως το σημερινό Καράκας είναι, όπως άλλοτε το Αλγέρι, η Μέκκα της επανάστασης, μπορούμε τουλάχιστον να αναγνωρίσουμε στην Βενεζουέλα ένα πρωτοποριακό ρόλο στους αγώνες του παγκόσμιου Νότου; Η μπολιβαριανή επανάσταση βρίσκεται ήδη στην εξουσία 27 χρόνια, ποιος είναι ο απολογισμός της; Οι επιτυχίες και οι αποτυχίες της;

Τα μαγαζιά είναι γεμάτα με όλα τα αγαθά του θεού. Κάποια σούπερ μάρκετ είναι εφοδιασμένα με τέτοια ποικιλία προϊόντων, που θα την ζήλευε οποιοδήποτε καλό ευρωπαϊκό κατάστημα ντελικατέσεν. Οι τιμές βέβαια συχνά είναι ακριβότερες από αυτές της Ελλάδας. Ένας δάσκαλος, όμως, κερδίζει 140 δολάρια, μόλις λίγα χρόνια πριν ο μισθός του είχε πέσει στα 10 δολάρια, ενός συνταξιούχου στο 1 δολάριο. Ο μηχανικός κερδίζει 80- 1000 δολάρια, ανάλογα με την εταιρεία. Όλοι κάνουν μια δεύτερη ή και τρίτη δουλειά για να επιζήσουν. Ο βαρκάρης μας στο δέλτα του ποταμού Ορινόκο ήταν και δάσκαλος. Οι οδηγοί των αυτοκινήτων με τα οποία διασχίσαμε την χώρα (από το Καράκας στη Σιουδάδ Μπολίβαρ, από το Καράκας στις αχανείς πεδιάδες των Llanos) απασχολούνταν και ως μηχανικοί πετρελαίου, ο γερμανικής καταγωγής ταξιτζής μας στην Σιουδάδ Μπολίβαρ ήταν και δικηγόρος.

Πάντως η κατάσταση "βελτιώνεται", ιδίως μετά τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις στην οικονομία στα τέλη του 2018. Η μαύρη αγορά δολαρίου, που κατέστρεψε την χώρα την προηγούμενη δεκαετία, ουσιαστικά δεν υπάρχει πλέον: το τοπικό νόμισμα είναι ελεύθερα μετατρέψιμο σε δολάρια. Οι κυρώσεις από τις ΗΠΑ ανάγκασαν τους "μπολιμπουρζουάδες" (έτσι αποκαλούνται εδώ οι επιχειρηματίες που πλούτισαν στη μπολιβαριανή διαδικασία μέσα από τις στενές σχέσεις με το τσαβιστικό καθεστώς), να επαναπατρίσουν και να επενδύσουν στην χώρα τα δολάρια που αποθησαύρισαν. Έτσι, προστιθεμένων και των εμβασμάτων των 3,4 εκατομμυρίων (το 2019) μεταναστών, της κύριας πλέον πηγής συναλλάγματος για την πάλαι ποτέ πλούσια χώρα, έχει χρηματοδοτηθεί μια κάποια οικονομική ανάπτυξη. Σήμερα έχει τιθασευτεί σε μεγάλο βαθμό ο πληθωρισμός, ο οποίος, σύμφωνα με τα στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας της Βενεζουέλας, το 2018 είχε εκτιναχθεί στο 130.000%.

Ωστοσο ένα μεγάλο μέρος του παραγωγικού εξοπλισμού της χώρας έχει χαθεί. Ελάχιστες από τις τουριστικές επιχειρήσεις που ανθούσαν πριν 10- 15 χρόνια έχουν παραμείνει ανοιχτές. Τα εργοστάσια στο Πουέρτο Ορντάς (μια πολύ σημαντική βιομηχανική πόλη που επισκεφτήκαμε) δουλεύουν, κατά τους πληροφορητές μας, με το 25% του δυναμικού τους. Πετρελαϊκές εγκαταστάσεις διαλύονται και πουλιούνται για παλιοσίδερα προκειμένου να εξοφληθούν πιστωτές ή εργαζόμενοι. Η ζωή παραμένει πολύ δύσκολη. Το κράτος συνεχίζει να μοιράζει σακούλες με δωρεάν τρόφιμα, αλλά η ιδιωτική περίθαλψη στοιχίζει όσο στην Ευρώπη. Τα δημόσια σχολεία υπολειτουργούν, συχνά ένας δάσκαλος εμφανίζεται στην υπηρεσία του μόνο 1-3 φορές την βδομάδα, καθώς είναι αναγκασμένος να κυνηγάει το μεροκάματο σε εξωσχολικές απασχολήσεις.

Που ξεστράτισε το πείραμα της Βενεζουέλας; Συνηθίζεται να αγιοποιείται ο Τσάβες και να αποδίδονται όλες οι ευθύνες στον Μαδούρο, κάτι που είναι τουλάχιστον απλουστευτικό. Η κρίση στην Βενεζουέλα προκλήθηκε, στο ξεκίνημα της, από την κατάρρευση των τιμών του πετρελαίου στην παγκόσμια αγορά. Τον Ιούλιο του 2014 η τιμή του πετρελαίου ήταν 115 δολάρια το βαρέλι, αρχές Σεπτεμβρίου είχε πέσει στα 90 δολάρια, τον Φεβρουάριο του 2015 το βαρέλι κόστιζε μόνο 30 δολάρια. Το 1999 (την χρονιά ανόδου του Τσάβες στην εξουσία), το 85% των εξαγωγών της Βενεζουέλας είχαν να κάνουν με το πετρέλαιο, ενώ στις αρχές της δεκαετίας 2010 αυτό το ποσοστό έφτασε το 95%.

Ο Τσάβες χρηματοδότησε τα πραγματικά πολύ εντυπωσιακά κοινωνικά επιτεύγματα της διακυβέρνησης του μέσω των αυξημένων τιμών του πετρελαίου. Το ποσοστό του πληθυσμού που ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας το 2000-2002 έφτανε το 48,6%, το 2010 είχε πέσει στο 27,8% (1). Η διατροφή των λαϊκών τάξεων και γενικότερα οι συνθήκες ζωής τους βελτιώθηκαν ραγδαία. Όμως αυτό έγινε κατορθωτό όχι με την ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής, αλλά απλώς με την αύξηση των εισαγωγών. Π.χ. οι εισαγωγές τροφίμων από 1,4 δισ. το 2000 έφτασαν τα 6,5 δισ. το 2013 (2). 

To σχέδιο που εκπονήθηκε για την ανάπτυξη της εθνικής βιομηχανίας μπήκε στο συρτάρι συγχρόνως με το λοκ ντάουν που εξαπέλυσε η εργοδοσία στα τέλη του 2001. Πολύ περισσότερο δεν δρομολογήθηκε ο μετασχηματισμός των παραγωγικών σχέσεων. Ας σημειωθεί ότι το 2014 ο ιδιωτικός τομέας αντιπροσώπευε το 62% του ΑΕΠ ενώ στις περισσότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες το αντίστοιχο ποσοστό είναι γύρω στο 50% (3). Καμία αγροτική μεταρρύθμιση άξια του ονόματος της δεν επιχειρήθηκε (η αγροτική μεταρρύθμιση της μπολιβαριανής επανάστασης προβλέπει απαλλοτριώσεις ιδιοκτησιών μεγαλύτερων των 10.000 εκταρίων).

Η εξειδίκευση των λατινοαμερικάνικων οικονομιών σε παραγωγούς αγροτοκτηνοτροφικών προϊόντων και πρώτων υλών για την παγκόσμια αγορά έχει θεωρηθεί και σωστά, εδώ και ένα αιώνα, ως η κύρια αιτία της κακοδαιμονίας τους και της εξάρτησης τους από τον ιμπεριαλισμό. Οι μεγάλοι λαϊκιστές ηγέτες των δεκαετιών 1930 και 1940, ο Κάρντενας στο Μεξικό, ο Βάργκας στην Βραζιλία, ο Περόν στην Αργεντινή κ.α., πέτυχαν να αναπτύξουν την εθνική βιομηχανία, στηριζόμενοι στην υποκατάσταση των εισαγωγών και στην διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς.

Οι αντίστοιχες επιδόσεις των αριστερών κυβερνήσεων από την δεκαετία του 2000 και ύστερα ήταν πολύ πιο μέτριες. Εν πολλοίς, δεν αμφισβήτησαν το αγροτοεξαγωγικό μοντέλο και ουσιαστικά περιορίστηκαν σε μια, οπωσδήποτε, σημαντική αναδιανομή του πλούτου. Το πρόβλημα πήρε ιδιαίτερα οξυμένες διαστάσεις στην Βενεζουέλα, αν και παντού έθεσε εν αμφιβόλω την αναδιανεμητική πολιτική των αριστερών κυβερνήσεων.

Στην Βενεζουέλα το ζήτημα της μονόπλευρης εξάρτησης της οικονομίας από το πετρέλαιο είχε αναδειχθεί πολύ πριν τον Τσάβες. Ο Χουάν Πάμπλο Πέρες Αλφόνσο (Βενεζουελάνος, εκ των ιδρυτών του ΟΠΕΚ) έλεγε: "Το πετρέλαιο θα προκαλέσει την καταστροφή μας, το πετρέλαιο είναι τα περιττώματα του διαβόλου". Στις αρχές του 20ου αιώνα η Βενεζουέλα ήταν ένας από τους κορυφαίους παραγωγούς καφέ και κακάο στον κόσμο. Λόγω των μεγάλων συναλλαγματικών εισροών από τις εξαγωγές πετρελαίου, το νόμισμα υπερτιμήθηκε και τα προϊόντα της εγχώριας παραγωγής έγιναν πανάκριβα και εκτοπίστηκαν και στην εσωτερική και στις διεθνείς αγορές. Η χώρα έμεινε μόνο με το πετρέλαιο, ενώ η οικονομία της πέρασε στα χέρια ενός εμπορικού εισαγωγικού λόμπι. Αυτή ήταν η κληρονομιά με την οποία απέτυχε να αναμετρηθεί ο τσαβισμός.

Το οικονομικό επιτελείο του Μαδούρο διέπραξε ολέθρια λάθη, επιδεινώνοντας την κρίση την οποία προκάλεσε η πτώση της τιμής του πετρελαίου. Προσπαθώντας να κρατήσει χαμηλά τις τιμές των ειδών λαϊκής κατανάλωσης (πολλά από τα οποία ήταν εισαγόμενα), δημιούργησε ένα σύστημα διπλής ισοτιμίας. Το 2016, π.χ., το μπολίβαρ είχε δυο ισοτιμίες, 10 μπολίβαρ= 1 δολ. και 657 μπολίβαρ= 1 δολ. Το εθνικό νόμισμα ήταν εξαιρετικά υπερτιμημένο όταν επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί, για παράδειγμα, για την αγορά ειδών λαϊκής κατανάλωσης, ενώ είχε άλλη τιμή, πιο κοντινή στην πραγματική του αξία, για άλλες χρήσεις.

Το αποτέλεσμα ήταν η ανάπτυξη της μαύρης αγοράς και μιας ασύλληπτης έκτασης κερδοσκοπίας. Κρατικές ή ιδιωτικές επιχειρήσεις αγόραζαν δολάρια από το κράτος για την εισαγωγή επιδοτούμενων αγαθών και τα διέθεταν στην μαύρη αγορά αποκομίζοντας μυθώδη κέρδη. Τα ίδια έκαναν σε μικρότερη κλίμακα ιδιώτες με το ταξιδιωτικό συνάλλαγμα ή το συνάλλαγμα σπουδών (4). 

Οι Αμερικάνοι και Ευρωπαίοι ιμπεριαλιστές υπονόμευσαν σχεδόν εξαρχής και με όλους τους δυνατούς τρόπους το πείραμα στην Βενεζουέλα, το ίδιο έκανε και το μεγαλύτερο μέρος της βενεζουελάνικης άρχουσας τάξης. Με παρόμοιο τρόπο αντιμετώπισαν στην Λατινική Αμερική και πολύ λιγότερο φιλόδοξα εγχειρήματα. Και δεν θα ήταν καθόλου συνετό να περιμένουμε κάτι άλλο από αυτούς. Το ερώτημα είναι τι κάνουν αυτοί που φιλοδοξούν να αλλάξουν τον κόσμο.

Όσες φορές ανοίξαμε πολιτική συζήτηση στην Βενεζουέλα, και το κάναμε σε πολλές πόλεις και με ανθρώπους διαφορετικών κοινωνικών κατηγοριών, πάντα στην ατμόσφαιρα πλανιόταν μια διάχυτη και έντονη αγωνία: Τι θα γίνει στις 20 Γενάρη, που θα αναλάβει τα καθήκοντα του ο νεοεκλεγμένος πρόεδρος, ο Μαδούρο κατά τους τσαβιστές, ο Εντμούντο Γκονσάλες για την αντιπολίτευση. "Ο θεός να βάλει το χέρι του" είπε χαρακτηριστικά ένας συνομιλητής μας.

Οι τσαβιστές ισχυρίζονται πως κέρδισαν τις εκλογές. Οι φίλοι μας στην Βενεζουέλα μας διαβεβαίωσαν πως έχουν δίκιο. Σε βάρος της αντιπολίτευσης (ένας συνασπισμός ακροδεξιών, συντηρητικών και σοσιαλδημοκρατών, η παλιά πολιτική και οικονομική τάξη, κάτι σαν τους δικούς μας "μένουμε Ευρώπη"), είναι το γεγονός πως εδώ και σχεδόν 27 χρόνια αποδίδει τις εκλογικές ήττες της σε νόθευση του εκλογικού αποτελέσματος, και το έχει κάνει ακόμα και για εκλογικές αναμετρήσεις που σήμερα όλοι αποδέχονται πως υπήρξαν αδιαμφισβήτητοι θρίαμβοι των τσαβιστών. Από την άλλη μας έκανε εντύπωση η έντονη δυσαρέσκεια εναντίον του Μαδούρο που συναντήσαμε σε όλη την χώρα και σε ανθρώπους όλων των κοινωνικών κατηγοριών.

Ποιος έχει το πάνω χέρι; Γνώμη μας είναι πως καθοριστικός παράγοντας θα είναι η στάση του στρατού, ο οποίος κατέχει δεσπόζοντα ρόλο στο τσαβιστικό μπλοκ. Το 2008 οι στρατιωτικές δαπάνες αντιπροσώπευαν το 1,06% του ΑΕΠ, το 2014 έφτασαν το 4,61%. Το 2015, στρατιωτικοί ήταν το 88% των υπουργών, το 70% των δημάρχων και το 85% των πρεσβευτών, υπουργός λαϊκής συμμετοχής ήταν ένας στρατιωτικός (5)  Τι άραγε έχει μείνει από το παλιό σχέδιο του Τσάβες για το κομουναλιστικό κράτος, ένα διπλό σύστημα, κοινοβουλευτικό στο ένα του σκέλος και συμβουλιακό (τοπικά συμβούλια, περιφερειακές κομμούνες) στο άλλο;

Σε κάθε περίπτωση ο Ιανουάριος θα είναι κρίσιμος για τις τύχες του μπολιβαριανού εγχειρήματος. Το 2018, κατά την γνώμη μας, η εξέγερση εναντίον του δεν είχε πιθανότητες επιτυχίας, ακριβώς γιατί ο κόσμος ήταν γονατισμένος από τον αγώνα για την επιβίωση. Είναι ακριβώς η τρέχουσα ανάκαμψη, που πολλαπλασιάζοντας τις προσδοκίες, δημιουργεί και τους μεγαλύτερους κινδύνους για το καθεστώς. Τέτοιες συγκυρίες είναι ιδιαίτερα πρόσφορες, όπως μας δίδαξε ο Τοκβίλ, για τις επαναστάσεις (αλλά και γενικότερα για το ξέσπασμα της λαϊκής δυσαρέσκειας, θα προσθέταμε εμείς).

(1)  Μαρία Δαμηλάκου, Ιστορία της Λατινικής Αμερικής, εκδ. Αιώρα, 2014. 

(2) Loic Ramirez, Au Venezuela le desarroi des militants chavistes, Monde Diplomatique, Ιούλιος 2016.

(3) Romain Migus, Julien Rebotier, Cotroverse au sein du chavisme, Monde Diplomatique, Αύγουστος 2014.

(4) Ladan Cher, La Venezuela mine par la speculation, Monde Diplomatique, Mars 2015 και Renaud Lambert, Venezuela, les raisons du chaos, Monde Diplomatique, Δεκέμβριος 2016.

(5) Dirk Kruijt, L' armee, le peuple et la mystque revolutionaire, Monde Diplomatique.