Η μαύρη σκιά στη Θεσσαλονίκη

Στους 42 μήνες κατοχής στη Θεσσαλονίκη, από την εισβολή του 1941 μέχρι την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944, επικεντρώνεται το νέο κόμικς του «δικού μας» Θανάση Πέτρου, «1941 - Αυστηρά Συσκότισις», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ικαρος. Το «1941» είναι το πέμπτο μέρος της σειράς που ξεκίνησε πριν από πέντε χρόνια, παρακολουθώντας την ιστορία του στρατιώτη Γιώργη Αμπατζή από το Γκέρλιτς της Γερμανίας στον Σαγγάριο της Μικράς Ασίας και από εκεί στην προσφυγιά στον Πειραιά, για να βρεθεί, μετά από πολυετή φυλάκιση, στη Θεσσαλονίκη του αιματοβαμμένου Μάη του 1936. Ταυτόχρονα η σειρά παρακολουθεί την ταραγμένη ιστορία της Ελλάδας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, μια ιστορία στενά συνδεδεμένη με τους δύο παγκόσμιους πολέμους, στη δίνη των πολιτικών αναταράξεων και των εθνικών περιπετειών.

Στον πέμπτο τόμο ο Πέτρου συνεχίζει την ιστορία του Αμπατζή με φόντο τη Θεσσαλονίκη επί δικτατορίας Μεταξά. Λίγα χρόνια πριν από τον πόλεμο ο ήρωάς μας πιάνει δουλειά σε ένα καρεκλάδικο και συνάπτει γάμο με μια χήρα, μάνα δύο παιδιών. Τα παιδιά της, η 14χρονη Ελένη και ο 18χρονος Κώστας, αντιπροσωπεύουν τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα στα οποία θα χωριστεί αργότερα η Ελλάδα, καθώς η κόρη θα προσχωρήσει στην Αντίσταση και ο γιος στη δωσιλογική εθνικοφροσύνη.

Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940 οι σειρήνες ξυπνούν τους Θεσσαλονικείς: η Θεσσαλονίκη, όπως και η υπόλοιπη χώρα, εισέρχεται στην εποχή του πολέμου με κήρυξη γενικής επιστράτευσης σε συνθήκες παλλαϊκού ενθουσιασμού. Οι άνθρωποι πανηγυρίζουν για κάθε νίκη του ελληνικού στρατού στην Αλβανία, αλλά δεν λείπουν και οι αγωνιώδεις στιγμές των αεροπορικών βομβαρδισμών, για την αποφυγή των οποίων επιβάλλεται κάθε νύχτα προληπτική «αυστηρά συσκότισις» με υποχρεωτικό σβήσιμο των φώτων και κάλυψη των παραθύρων.

Η πραγματική συσκότιση όμως θα έρθει όταν η μαύρη σκιά του αγκυλωτού σταυρού θα καλύψει την πόλη, όπως κάλυψε τη χώρα και την υπόλοιπη Ευρώπη. Στις 6 Απριλίου 1941 η ναζιστική Γερμανία επιτίθεται στην Ελλάδα μέσω Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας προς ενίσχυση της ηττημένης συμμάχου της Ιταλίας. Τρεις μέρες μετά το μέτωπο καταρρέει και τα ελληνικά στρατεύματα παραδίδονται. Πριν καν ολοκληρωθεί η γερμανική προέλαση προς Νότο, πρόθυμοι Ελληνες «Κουίσλινγκ» υπογράφουν την ταπεινωτική συνθηκολόγηση της χώρας. Στη Θεσσαλονίκη οι κατοχικές δυνάμεις μπαίνουν στις 9 Απριλίου. Λόγω της ζωτικής στρατηγικής σημασίας της η Θεσσαλονίκη υπάγεται στον έλεγχο του γερμανικού στρατού.

Οι ναζί επιβάλλουν τον τρόμο τους, η μόνη εφημερίδα που κυκλοφορεί είναι η εθνικοσοσιαλιστική «Νέα Ευρώπη» και οι κατασχέσεις αγαθών από τον γερμανικό στρατό προκαλούν τον φριχτό λιμό του 1941-42. Σε μια τέτοια ακραία συνθήκη οι γνωστοί μαυραγορίτες «κάνουν την κρίση ευκαιρία» –όπως θα λέγαμε κατά την προηγούμενη δεκαετία των μνημονίων. Ομως το μεγαλύτερο έγκλημα, πέραν των μαζικών εκτελέσεων στα γύρω χωριά, συντελείται με τον εξανδραποδισμό και την εξόντωση της κοινότητας των 50.000 Σεφαραδιτών Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Ενα ασύλληπτο έγκλημα τεράστιων διαστάσεων που συνοδεύτηκε από την πλιατσικολόγηση των περιουσιών τους από τους χριστιανούς γείτονές τους.

Μοναδικό φως στο σκοτάδι, η οργανωμένη ΕΑΜική αντίσταση, η δυναμική της οποίας προκαλεί την αιματηρή αντίδραση ταγματασφαλιτών και ποικιλώνυμων εθνικιστικών ομάδων δρώντας, στο όνομα του αντικομμουνισμού προς όφελος του κατακτητή. Μετά από «τριάμισι αβάσταχτα χρόνια» η απελευθέρωση επιτέλους έρχεται, αλλά νέα δεινά επιφυλάσσονται για τους πρωταγωνιστές του «1941», όπως φυσικά και για τα κομμάτια εκείνα της κοινωνίας που διάλεξαν την πλευρά της Αντίστασης.

Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι η σειρά του Πέτρου συγκαταλέγεται στις πλέον σημαντικές της εγχώριας παραγωγής. Δεν είναι μόνο η βαθιά γνώση των ιστορικών γεγονότων και των πολιτισμικών συμφραζόμενων που είναι εμφανή στην αφήγησή του ως προϊόν επίμονης έρευνας. Είναι κυρίως το μεράκι με το οποίο χτίζει τους -εντελώς ανθρώπινους- χαρακτήρες του, διαμέσου των οποίων συναντάμε μη μυθοπλαστικούς χαρακτήρες όπως τον Μάρκο Βαμβακάρη και τον Βασίλη Τσιτσάνη ή τον διαβόητο ναζιστή δωσίλογο Γεώργιο Πούλο. Μέσα από τις μικρές ιστορίες τους αναδεικνύεται η Μεγάλη Ιστορία με τη μέθοδο των ομόκεντρων κύκλων: της κοινωνίας, της χώρας και του κόσμου.

Αν κάτι πάντως εξυψώνει τη γνησιότητα της αφήγησης, δεν είναι άλλο από το γεγονός ότι ο Θανάσης Πέτρου είναι γέννημα θρέμμα Σαλονικιός. Στα καλοσχεδιασμένα καρεδάκια του η Αποστόλου Παύλου, η Αγία Σοφία, η Εγνατία, η πλατεία Ελευθερίας και το ισοπεδωμένο εβραϊκό νεκροταφείο δεν είναι απλώς αποτυπώσεις μιας πόλης που δεν υπάρχει πια, αλλά η αγαπητική φιλοτέχνηση ενός οικείου τόπου: της δικής του πόλης.