«Σκουριές»: από την ακαδημαϊκή έρευνα στα κόμικς

Με αφορμή την κυκλοφορία του εθνογραφικού κόμικς «Σκουριές», με το οποίο ο Λεωνίδας Οικονομάκης, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο τμήμα Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ, και ο Δημήτρης Δαλάκογλου, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Αμστερνταμ, επέλεξαν να επικοινωνήσουν τα ευρήματα της ακαδημαϊκής τους μελέτης για την εξόρυξη χρυσού στις Σκουριές της Χαλκιδικής, σε σχέδιο του εικονογράφου και δημιουργού κόμικς Αποστόλη Ιωάννου, είχαμε την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τους δημιουργούς ενός από τα πιο ενδιαφέροντα κόμικς που κυκλοφόρησαν το τελευταίο διάστημα.

● Εχοντας συνδέσει την ονομασία των «Σκουριών» με τις πρόσφατες εξελίξεις της προηγούμενης δεκαετίας, αυτό που μου έκανε εντύπωση διαβάζοντας το κόμικς είναι από πόσο παλιά ξεκινάει αυτή η ιστορία.

Λεωνίδας Οικονομάκης: Το θέμα της εξόρυξης στην περιοχή ξεκινάει από τα χρόνια του Φιλίππου. Και συνεχίζεται. Κι αυτό θέλαμε να τονίσουμε με το κόμικς αυτό. Πάρα πολλά πολιτικά γεγονότα που έχουν σημαδέψει την πολιτική ζωή της χώρας –όχι μόνο της περιοχής– σχετίζονται με την εξόρυξη στις Σκουριές. Ξεκινάμε με τη δολοφονία του Αθανασιάδη-Μποδοσάκη. Στην προκήρυξη που βγάζει αργότερα η «17 Νοέμβρη], αναφέρει ότι τον δολοφόνησε και εξαιτίας της εξορυκτικής δραστηριότητας, την οποία διηύθυνε εκείνη την εποχή. Είχαμε πάρα πολλές πνευμονοκονιάσεις, χαλίκωση όπως τη λέγανε στην περιοχή, και πάρα πολλούς θανάτους. Γι’ αυτό είχαμε πολλές απεργίες αργότερα, για καλύτερες συνθήκες εργασίας και ασφάλειας. Εχουμε έτσι την εργατική πολιτική ιστορία του τόπου, σε πάρα πολλές στιγμές της οποίας πρωταγωνιστούν οι μεταλλωρύχοι και πρωταγωνιστούν ακόμα – πλέον όμως είναι από την άλλη πλευρά και ζητάνε να μην κλείσουν τα ορυχεία και βάζουν ως μότο «πρώτα η δουλειά και μετά η υγεία». Από τη δεκαετία της κρίσης έχουμε περάσει σε αυτή τη φάση.

Δημήτρης Δαλάκογλου: Ηταν επιστημονική μας υποχρέωση η διαχρονική εξήγηση και ανάλυση των συγχρονικών φαινομένων που συζητάμε σήμερα, ώστε να μπορούμε να εξηγήσουμε από πού προέρχονται, αλλά και να διαφωτίσουμε για ένα ευρύτερο κοινό τις συνθήκες κατά τις οποίες τα φαινόμενα που είναι γνωστά για τη γενιά μας, προϋπήρχαν και υπάρχουν βαθιές ρίζες κι ένα βαθύ παρελθόν. Πόσο παράλληλη είναι η ιστορία των Σκουριών και της εξόρυξης χρυσού με την ιστορία της Μεταπολίτευσης στην Ελλάδα και τις ταξικές συγκρούσεις της ελληνικής κοινωνίας. Πράγματι, θα μπορούσε να πάει και μέχρι τον Φίλιππο, γιατί αυτό που ξεχνάνε όλοι για τη Μακεδονική Εκστρατεία είναι ότι είχαν μια απεριόριστη πηγή πλούτου, τον χρυσό της Χαλκιδικής, για να χρηματοδοτήσουν εκστρατείες. Φοβερός στρατηλάτης ο Μ. Αλέξανδρος, δεν έχασε ποτέ κανέναν πόλεμο, αλλά είχε και τα μέσα να χρηματοδοτήσει όλους αυτούς τους πολέμους.

Αποστόλης Ιωάννου: Μέσω αυτής της δουλειάς, ουσιαστικά πληροφορήθηκα και ο ίδιος πολλά πράγματα που δεν γνώριζα για την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στην περιοχή. Εμένα με σόκαρε περισσότερο η σημερινή εικόνα, το γεγονός δηλαδή ότι ο κόσμος σε κάποια χωριά είναι μοιρασμένος στα δύο – γιατί υπάρχουν χωριά που δουλεύουν περισσότερο με τα αγροτικά και με τον τουρισμό, όπου οι κάτοικοι είναι όλοι ενάντιοι, αλλά και χωριά που έχουν μόνο υπαλλήλους της εταιρείας, οπότε είναι όλοι υπέρ. Σε χωριά όπως η Μεγάλη Παναγιά, όπου διαδραματίζεται η ιστορία μας, υπάρχουν και από τους δύο. Εκεί, η κατάσταση είναι άσχημη. Το νιώθεις στην ατμόσφαιρα. Ενα από τα κεντρικά διακυβεύματα του κόμικς νομίζω πως είναι μέχρι ποιο σημείο θα φτάσει κάποιος για να έχει δουλειά. Δουλειά άνευ όρων, καταστρέφοντας την υγεία των κατοίκων και το περιβάλλον;

● Γιατί κόμικς;

Λεωνίδας Οικονομάκης: Προσωπικά, δεν είχα κάποια ιδιαίτερη σχέση με τον κόσμο των κόμικς πέραν αυτής του αναγνώστη – μου αρέσει πάρα πολύ ο Κόρτο Μαλτέζε του Ούγκο Πρατ. Είδαμε όμως ότι έχει αρχίσει να έρχεται στο προσκήνιο ως μέθοδος επικοινωνίας της έρευνας και το κόμικς. Γνωρίζαμε μια προσπάθεια που είχε κάνει ένας Ιταλός κοινωνικός ανθρωπολόγος, ο Κλαούντιο Σοπραντσέτι, με ένα κόμικς γύρω από την έρευνά του στην Μπανγκόκ, «Il re di Bangkok» (Ο Βασιλιάς της Μπανγκόκ), μεταφράστηκε αργότερα στα αγγλικά και εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Τορόντο, και σκεφτήκαμε ότι θα ήταν μια ωραία ιδέα να το δοκιμάσουμε και στην Ελλάδα και να ανοίξουμε έτσι και την ακαδημαϊκή έρευνα στον κόσμο του κόμικς, αλλά και να φέρουμε το κόμικς ως μέθοδο επικοινωνίας της ακαδημαϊκής έρευνας.

Δημήτρης Δαλάκογλου: Γενικότερα, στην ανθρωπολογία ως επιστήμη από τη δεκαετία του ’80 έχει υπάρξει μια τάση αυτοκριτικής των κειμένων που γράφουμε για να επικοινωνήσουμε τα αποτελέσματα των εθνογραφικών ερευνών. Εθνογραφία σημαίνει δύο πράγματα: είναι μια επιστημονική μέθοδος συλλογής δεδομένων, αλλά και το κείμενο που επικοινωνεί τα ευρήματα αυτά. Η αυτοκριτική επισήμανε έναν κοινό τόπο, ότι δεν πρέπει να είναι απαραιτήτως μη δημιουργική η γραφή. Αλλωστε, η επιστημονική γραφή εμπεριέχει δημιουργικά στοιχεία: οι λέξεις που θα διαλέξεις, οι χαρακτήρες και τα γεγονότα που θα συμπεριλάβεις ή θα απορρίψεις. Παράλληλα, υπάρχει κι ένα στοιχείο περιγραφής. Αυτό δεν είναι λιγότερο δημιουργικό από το να το κάνουμε μια ιστορία εικονογραφημένη. Επομένως με μια σχετική γενναιότητα για επιστήμη, η ανθρωπολογία λέει ότι είναι ένα θραύσμα αυτό που καταγράφουμε επιστημονικά και επιλέγουμε τις αισθητικές μας προσεγγίσεις από εκεί και πέρα.

● Θα ήθελα να μας περιγράψετε την διαδικασία δημιουργίας του κόμικς, από την αρχική ιδέα μέχρι την έκδοση.

Λεωνίδας Οικονομάκης: Ως μεταδιδακτορικός ερευνητής, ασχολούμαι κυρίως με τις πολιτικές εξελίξεις και τα ιθαγενικά κινήματα της Λατινικής Αμερικής. Μεγάλο μέρος της έρευνάς μου έχει να κάνει με εξορυκτικές προσπάθειες διαφόρων κυβερνήσεων και πολυεθνικών, επομένως κάποια στιγμή κατέληξα να μελετάω την αντίσταση στην εξόρυξη χρυσού στην Χαλκιδική, και κυρίως στο χωριό της Μεγάλης Παναγιάς. Έζησα εκεί έναν χρόνο στο πλαίσιο της απαραίτητης συμμετοχικής παρατήρησης. Κάποια στιγμή προέκυψε η  ιδέα να επικοινωνηθεί με την μορφή κόμικς και μαζί με τον Δημήτρη ανακαλύψαμε τις Εκδόσεις του Κάμπου, μία πολύ ιδιαίτερη, ανεξάρτητη προσπάθεια με επικεφαλής τον Μέλανδρο Γκανά, σε μία πόλη της επαρχίας, στην Λάρισα, ένα πολύ δυναμικό κύτταρο της πόλης τους, οι οποίοι μας άνοιξαν έναν νέο κόσμο, τον κόσμο των κόμικς στην Ελλάδα. Έτσι ήρθαμε σε επαφή με τον Κότσυφα, ανταλλάξαμε πολλά προσχέδια, αρχειακό υλικό, φωτογραφίες και ιδέες, μέχρι την τελική ολοκλήρωση του έργου.

Δημήτρης Δαλάκογλου: Την ίδια περίοδο που ο Λεωνίδας βρισκόταν στην Μεγάλη Παναγιά, εγώ έκανα μια έρευνα στην Ελλάδα για τις υποδομές, στο πλαίσιο ενός πενταετούς προγράμματος για έρευνα που αφορούσε στις εξορύξεις στην χώρα. Ο Λεωνίδας έγινε μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ στο πλαίσιο μίας έρευνας στο Εκουαδόρ, αλλά πριν ξεκινήσει το πρόγραμμα ξεκινήσαμε να πηγαίνουμε στην Χαλκιδική παρέα για να φτιάξουμε το κόμικς για τις Σκουριές. Ψάχναμε για αρκετό καιρό τον εικονογράφο μας και για καλή μας τύχη βρήκαμε στον δρόμο μας τον Μέλανδρο, ο οποίος έχει τα χαρακτηριστικά μεγαλοεκδότη της δεκαετίας του ’90 στην Νέα Υόρκη: ξέρει τους πάντες, τον ξέρουν οι πάντες, συνδέει ανθρώπους μεταξύ τους. Με την προσθήκη και του Κότσυφα προέκυψε ένα πολύ ωραίο κουαρτέτο, συνεχίσαμε την έρευνα, συλλέξαμε δεδομένα, επισκεφτήκαμε όλοι την περιοχή και τους… πρωταγωνιστές της. Μετά, ο Λεωνίδας έγραφε τα σενάρια σε μορφή κειμένου, εγώ προσπαθούσα να τα μετατρέψω σε προσχέδια κόμικς και, μετά την επιμέλεια του Μέλανδρου, κατέληγαν στον Αποστόλη, ο οποίος και τα σχεδίαζε στην τελική τους εκδοχή.

Αποστόλης Ιωάννου: Οι «Σκουριές» είναι το πρώτο κόμικς που κάνω σε σενάριο τρίτων, αλλά και το πρώτο κόμικς που οι χαρακτήρες είναι πραγματικά πρόσωπα. Από άποψη τεχνικής αυτό δεν με δυσκόλεψε ιδιαίτερα, αλλά με παραξένευε το γεγονός ότι θα μου λέγαν την γνώμη τους όταν έβλεπαν το αποτέλεσμα. Ευτυχώς ταιριάξαμε όλοι πολύ γρήγορα και βρήκαμε ρυθμό, γιατί μία ομαδική δουλειά μπορεί εύκολα να κολλήσει αν δεν υπάρχουν αυτά τα δύο στοιχεία. Σκέψου ότι κράτησε περίπου δύο χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί! Με τη βοήθεια του Μέλανδρου, η διαδικασία αυτοματοποιήθηκε γρήγορα, ενώ και για μένα ήταν σημαντικό να δουλεύω σε κάτι τόσο απαιτητικό με έναν φίλο, γιατί έχεις πολλές περισσότερες ελευθερίες με αυτόν τον τρόπο. Είχα την απόλυτη εμπιστοσύνη των υπολοίπων στο σχεδιαστικό κομμάτι, κάτι που ήταν πολύ σημαντικό για μένα, γιατί λειτουργώ καλύτερα όταν μπορώ να «σκηνοθετήσω» όπως θέλω τα καρέ, χωρίς περιοριστικές λεπτομερείς οδηγίες. Ένιωθα ελεύθερος να δημιουργώ και όπως συμβαίνει πάντα με έναν εξωγήινο τρόπο σε αυτές τις περιπτώσεις, βγήκε ο καλύτερος εαυτός μου στο χαρτί.