Μια πυξίδα στον αχανή κόσμο των manga

Μεγάλα μάτια, μικρές μυτούλες, εντυπωσιακές σκηνές δράσης, μετα-πυρηνικά τοπία, πολυσέλιδες ιστορίες σε πολυετείς συνέχειες, πρωτότυπες ονοματοποιίες και πολλά ακόμα ξεχωριστά χαρακτηριστικά καθιστούν τα σύγχρονα ιαπωνικά κόμικς ένα διακριτό είδος της ένατης τέχνης. Η τεράστια αναγνωσιμότητά τους στην Ιαπωνία, όπου υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο πωλούνται περισσότερα από 450 εκατομμύρια αντίτυπα. και η διάδοσή τους με ταχείς ρυθμούς στον δυτικό κόσμο έχουν προσελκύσει τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον πολιτισμικών αναλυτών, ιστορικών και θεωρητικών της τέχνης, παιδαγωγών και άλλων ειδικών επιστημόνων σε θέματα αφήγησης, εικόνας, μαζικής κουλτούρας κ.λπ.

Στην Ελλάδα μέχρι πρότινος η μόνη ολοκληρωμένη μελέτη των ιαπωνικών κόμικς ήταν αυτή της Μυρτώς Τσελέντη στο εξαιρετικό βιβλίο της «Manga: Φαντασία και Πραγματικότητα - Θραύσματα Κόσμων Κοντινών» (εκδόσεις Αιγόκερως, 2007). Πριν από λίγες μέρες στην πενιχρή βιβλιογραφία προστέθηκε ακόμα ένα βιβλίο, μικρό σε μέγεθος αλλά πλήρες ως προς τα θέματα που καλύπτει. Στο «Sailor Moon, Τα Μαγικά Κορίτσια στα Shojo Manga» (εκδόσεις Δίσιγμα, 80 σελίδες), όπως περιγράφει και ο υπότιτλός του βιβλίου («Μια αναδρομή στην ιστορία και την εξέλιξη των manga») η Ελένη Λουκάκη επιχειρεί να μεταφέρει ευσύνοπτα και απλά τη σύγχρονη κατάσταση των manga, να καταγράψει το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύχθηκαν και να ερμηνεύσει τη διείσδυσή τους στο αναγνωστικό κοινό με περίπτωση μελέτης τη γνωστή σειρά «Sailor Moon».

Το βιβλίο προλογίζει η Μαριάννα Μίσιου, πανεπιστημιακός με ειδίκευση στην αφηγηματική λειτουργία των κόμικς και συγγραφέας μεταξύ άλλων των «Τα Κόμικς από το Περίπτερο στη Σχολική Τάξη: ...ξεφυλλίζοντας τον Γκοσινί : θεωρητικές, ερμηνευτικές και διδακτικές διαστάσεις» (εκδ. ΚΨΜ) και «Βουβά Κόμικς και Εικονοβιβλία – Τεχνικές αφήγησης στα κόμικς χωρίς λόγια» (εκδ. Καλειδοσκόπιο).

Στον πρόλογό της παρουσιάζει συνοπτικά ορισμένες από τις αφηγηματικές, γλωσσικές και σχεδιαστικές ιδιαιτερότητες των manga (κατηγορίες αναγνωστικού κοινού, σχεδιαστικές λεπτομέρειες, φορά ανάγνωσης, ασπρόμαυρο χρώμα, κεντρικοί χαρακτήρες, μακρές αφηγήσεις κ.ά.) και υπογραμμίζει τη μεγάλη τους διαφορά από τα δυτικά κόμικς που δεν αποτελεί τροχοπέδη, αλλά πρόκληση για τον δυτικό αναγνώστη: «Μαζί με τις οπτικές και σχεδιαστικές ιδιαιτερότητες των manga, φραγμούς στην κατανόηση μπορεί να αποτελέσουν και η θεματολογία τους, οι πολιτισμικές αναφορές, οι μύθοι και οι άγνωστες για το δυτικό κοινό ιστορίες που συμπεριλαμβάνονται σε αυτά.

Ωστόσο ο αναγνώστης μπορεί να γοητευθεί ακριβώς γι’ αυτές τις ιδιαιτερότητες και να ενθαρρυνθεί στο να ανακαλύψει το σημαντικό αυτό πεδίο της πολιτισμικής κληρονομιάς της Ιαπωνίας, αλλά και γενικότερα του σύγχρονου πολιτισμού. Οταν δε ο αναγνώστης τυχαίνει να είναι παράλληλα και ερευνητής, όπως η συγγραφέας αυτού του βιβλίου, τότε τα manga από αγαπημένο ανάγνωσμα μετατρέπονται σε αντικείμενο επιστημονικής μελέτης. Ανοίγεται έτσι και στη χώρα μας ο δρόμος για την υποδοχή μιας κουλτούρας που έχει πολλά να προσφέρει στο ευρύτερο πεδίο της τέχνης των εικόνων σε αλληλοδιαδοχή».

Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Θεωρητική προσέγγιση των manga» η Ελένη Λουκάκη αναφέρει διάφορους ορισμούς που έχουν προταθεί για το είδος και καταγράφει τις κατηγορίες των manga τόσο ως προς το αναγνωστικό τους κοινό (Kodomo για μικρά παιδιά, Shonen για μεγαλύτερα αγόρια και Shojo για μεγαλύτερα κορίτσια, Seinen για άνδρες, Josei για γυναίκες) όσο και ως προς το περιεχόμενο στο οποίο παρουσιάζεται μεγάλη εξειδίκευση (φαντασίας, τρόμου, δράσης, ερωτικά, πολεμικών τεχνών κ.ά.).

Δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα Shojo manga, αναγνωρίζει την τεράστια επιρροή που άσκησε ο Osamu Tezuka στους μεταγενέστερους δημιουργούς διαμορφώνοντας σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη τυπολογία με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα μεγάλα μάτια των πρωταγωνιστριών. Κατά τη συγγραφέα που στο συγκεκριμένο σημείο παραπέμπει στον Paul Gravett, ο Tezuka υιοθέτησε την τεχνική αυτή επηρεασμένος από τις εμφανίσεις και το βαρύ μακιγιάζ των ηθοποιών του τοπικού θεάτρου Takarazuka που παρακολουθούσε σε νεαρή ηλικία.

Οπως αναφέρει: «Η συμπάθεια του Tezuka για τις παραστάσεις αυτές τον επηρέασε, με αποτέλεσμα να απεικονίζει γυναικείους χαρακτήρες με πολύ μεγάλα λαμπερά μάτια, πλημμυρισμένα συχνά από καταρράκτες δακρύων». Στη συνέχεια κάνει μια ιστορική αναδρομή των Shojo manga εκκινώντας από τις αρχές του εικοστού αιώνα και επιχειρώντας να ερμηνεύσει το φαινόμενο με βάση την κοινωνική και πολιτική κατάσταση της χώρας σε κρίσιμες στιγμές όπως ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και η μεταπολεμική περίοδος κατά την οποία οι γυναίκες άρχισαν να εργάζονται μαζικά αλλά και να διαβάζουν κόμικς πιο συστηματικά.

Μετά τα ενδιαφέροντα σχόλιά της πάνω στον ερωτισμό των συγκεκριμένων manga, περνά στο δεύτερο κεφάλαιο («Magical Girl στα Shojo Manga») στο οποίο περιγράφει την έννοια του «magical girl» σε μια γενικώς ανδροκρατούμενη κοινωνία καθώς και την αμφισβήτηση των στερεότυπων αναφορικά με τις γυναίκες σε ανάλογα σύγχρονα manga: «Από τη θέση τους, δηλαδή ως νοικοκυρές ή ως γκέισσες με κιμονό και γενικά ως παρουσίες στην κοινωνία της Ιαπωνίας, όπου υπάρχουν μόνο για να υπηρετούν τους άνδρες, μετατρέπονται σε δυναμικές ηρωίδες με τόλμη και αυτοπεποίθηση. Στην κατηγορία αυτή, μάλιστα, οι γυναικείοι χαρακτήρες απεικονίζονται πολύ πιο δυναμικοί από τους άνδρες, σε σημείο να τους ξεπερνούν, όχι μόνο ως προς τη σωματική τους δύναμη, αλλά και ως προς την κοινωνική τους θέση».

Στο τρίτο κεφάλαιο («Sailor Moon: Ενα χαρισματικό magical girl») επικεντρώνεται στη συγκεκριμένη δημοφιλή σειρά, τα χαρακτηριστικά της, τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα και τις αξίες που πηγάζουν από τη σεναριακή ιδέα και την εξέλιξη των ιστοριών.

Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο με τίτλο «Τα manga ως κλασική αξία: διάδοση, υποδοχή, αποδοχή» αναφέρεται στον τρόπο με το οποίο τα ιαπωνικά manga διείσδυσαν σταδιακά στον ευρωπαϊκό εκδοτικό χώρο και αύξησαν προοδευτικά τους αναγνώστες τους εντοπίζοντας ως πρώτο παράδειγμα το εμβληματικό «Akira» του Katsuhiro Otomo, που με την τεράστια επιτυχία του έστρωσε τον δρόμο στους μεταγενέστερους δημιουργούς βοηθώντας να αρθούν ή τουλάχιστον να μετριαστούν οι πρότερες επιφυλάξεις:

«Οι χώρες της Δύσης, για παράδειγμα, είχαν -και εξακολουθούν να έχουν- πολλές προκαταλήψεις όσον αφορά τα manga, τα οποία ήταν παρεξηγημένα και υποτιμημένα ως έργα. Οι αναγνώστες έκαναν συχνά αρνητικά σχόλια του τύπου “όλοι οι χαρακτήρες έχουν μεγάλα μάτια που μοιάζουν με αυτά του Bambi”, “τα περιοδικά είναι παχιά σαν τηλεφωνικοί κατάλογοι”, “οι επιχειρηματίες τα καταβροχθίζουν σε τρένα ή δημόσιους χώρους”, “είναι γεμάτα σεξ και βία”». Η μεγάλη ποικιλία όμως των manga των τελευταίων δεκαετιών σε συνδυασμό με τη στρατηγική μάρκετινγκ των ιαπωνικών εκδοτικών οίκων και το, δειλό στην αρχή, πιο τολμηρό στη συνέχεια, άνοιγμα μεγάλων αγορών όπως η γαλλική και η γερμανική αλλά και οι πολυάριθμες λέσχες, ομάδες, διαδικτυακά στέκια κ.λπ. που δημιουργήθηκαν, σταδιακά έφεραν αποτέλεσμα και τα manga συναγωνίζονται πια επί ίσοις όροις τα ευρωπαϊκά κόμικς ως προς τον αριθμό των εκδόσεων και τη μερίδα του αναγνωστικού κοινού που διεκδικούν.

Σημαντικό ρόλο παίζει, φυσικά, και η ολοένα και μεγαλύτερη ενσωμάτωση της κουλτούρας των manga στις νεότερες γενιές που μεγάλωσαν και μεγαλώνουν με δεδομένη την ύπαρξη του συγκεκριμένου πολιτισμικού προϊόντος σε αντίθεση με παλαιότερες γενιές.

Εξίσου σπουδαίο ρόλο παίζει και η παράλληλη ή και προηγηθείσα διάδοση των ιαπωνικών κινουμένων σχεδίων, γνωστών ως anime, σε τηλεοπτικές σειρές που έχουν γίνει ιδιαίτερα δημοφιλείς τις τελευταίες δεκαετίες ακολουθώντας παρόμοια σεναριακά μονοπάτια και αντίστοιχες σχεδιαστικές τεχνοτροπίες με αυτές των manga. Διαμορφώνοντας έτσι μια σύγχρονη πραγματικότητα στην οποία τα ιαπωνικά κόμικς και κινούμενα σχέδια είναι άμεσα αναγνωρίσιμα στα περισσότερα νέα παιδιά χωρίς να τα ξενίζουν ή να τα απωθούν λόγω των εμφανών διαφορών τους από τα δυτικά. Από την άλλη είναι αυτονόητο ότι μέσα στην τεράστια παραγωγή των manga υπάρχουν έργα πολλών ταχυτήτων που δεν είναι δυνατόν να καλύπτουν τα γούστα κάθε αναγνώστη.

Οι πολιτισμικές ορίζουσες, ωστόσο, και οι συνθήκες εντός των οποίων αυτά τα αναγνώσματα παράγονται και διαδίδονται είναι πάντα ενδιαφέρον να ερευνούνται και να ερμηνεύονται. Ως προς αυτό το βιβλίο της Ελένης Λουκάκη έχει να προσφέρει πολλά στους αναγνώστες των manga αλλά και σε όσους ενδιαφέρονται να κατανοήσουν αυτό το τόσο σύνθετο και δημοφιλές είδος κόμικς.