Φιλοσοφώντας -για τα κόμικς- στο Σκορποχώρι

Στη μεγάλη παραγωγή κόμικς των τελευταίων ετών, διεθνώς και στη χώρα μας, εξέχουσα θέση καταλαμβάνουν τα «κόμικς για τα κόμικς». Εργα, δηλαδή, που αναστοχάζονται πάνω στη φύση, τη γλώσσα, τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του μέσου, συνομιλώντας ισότιμα με τις άλλες τέχνες.

Το Σκορποχώρι του Τάσου Ζαφειριάδη (εκδόσεις Ενατη Διάσταση), αυτοαναιρώντας συνειδητά τον τίτλο του, είναι μια τέτοια, πρωτοποριακή και πειραματική απόπειρα με εξαιρετικά αποτελέσματα. Και σε καμιά περίπτωση σκορποχώρι.

Προλογίζοντας το άλμπουμ του Τάσου Ζαφειριάδη, ο Τόμεκ υπό τον τίτλο «Και κάπως έτσι τελειώνουν όλα» σημειώνει:

«Οχι, δεν κάνετε λάθος. Δεν είναι τυχαίο που επέλεξα να αρχίσω τον πρόλογό μου με μια κλασική φράση από έναν επίλογο, και θα καταλάβετε το σκεπτικό μου όταν πλέον με το καλό θα φτάσετε στο οπισθόφυλλο αυτού του έπους. Σε κανονικές συνθήκες, αυτή η φράση θα έπρεπε να βρίσκεται στο τέλος αυτού του βιβλίου. Είπαμε, σε κανονικές… Εδώ, όμως, μπορείτε να τη βρείτε οπουδήποτε: στη μέση, στα 2/3 του βιβλίου, στη σελίδα 63, λίγο πριν τελειώσουν όλα».

Κι αυτό, γιατί τα κόμικς του Ζαφειριάδη δεν έχουν κάποια συγκεκριμένη χρονική αλληλουχία με την οποία πρέπει να διαβαστούν. Συχνά-πυκνά, ωστόσο, πρόσωπα, χαρακτήρες, γεγονότα και καταστάσεις επιστρέφουν κι επανεμφανίζονται δημιουργώντας μια άτυπη «πλοκή» ή, καλύτερα, μια εσωτερική συνοχή που διαρκώς γκρεμίζεται και ξαναχτίζεται, υποχρεώνοντας τον αναγνώστη να γυρνά στις προηγούμενες και να ψάχνει τις επόμενες σελίδες.

«Και μια συμβουλή… Προτού ξεκινήσετε, προμηθευτείτε κίτρινα post-it. Θα σας χρειαστούν για να μη χαθείτε στα μπρος-πίσω που σας περιμένουν. Εγώ, που δεν το έκανα, έχασα τα λογικά μου…» συμπληρώνει χιουμοριστικά ο Τόμεκ.

Το σύνολο των κόμικς στο «Σκορποχώρι» αποτελούνται από στριπάκια των τεσσάρων καρέ που έχουν δημοσιευτεί στο ιστολόγιο The Very Closed Circle.

Κάθε στριπ φέρει έναν τίτλο και, άλλοτε λιτές και άλλοτε εκτενέστερες, σημειώσεις που επεξηγούν (ή εσκεμμένα συσκοτίζουν) τους λόγους της δημιουργίας του, ενίοτε και τις συνθήκες ή το μέρος στο οποίο φιλοτεχνήθηκε.

Οι αναφορές στον κινηματογράφο, στη λογοτεχνία, στη φωτογραφία, στη ζωγραφική και στα κόμικς είναι πολλές μαρτυρώντας τις περισσότερες φορές και τις προτιμήσεις του Ζαφειριάδη, γιατί όχι και τις πηγές της έμπνευσής του.

Η φωτογραφία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από την Ιβοζίμα και το Εκκρεμές του Φουκό, η ομάδα OULIPO, ο Κθούλου του Λάβκραφτ, το Οκτώμισι του Φελίνι, η Ποντικοπαγίδα της Αγκαθα Κρίστι, το Inception και το Gravity, η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων και τα Αλιεν γίνονται πρώτες ύλες για μια φιλοσοφικού τύπου «έρευνα» πάνω στον τρόπο που δομείται ένα στριπ και μια σελίδα, στην αλληλουχία των καρέ και στο ντεκουπάζ, στη συνύπαρξη των εικόνων με τον λόγο.

Οι χαρακτήρες των κόμικς έχουν την τιμητική τους καθώς ο Τεν-Τεν, ο Τσάρλι Μπράουν, ο Ντόναλντ, ο Μίκι, τα καταθλιπτικά πρόσωπα των πρωταγωνιστών τού Jules Feiffer «ξανασχεδιάζονται» και μεταμορφώνονται ανατρέποντας το πλαίσιο και τις συμβάσεις για τις οποίες δημιουργήθηκαν και εντάσσονται στα νέα συμφραζόμενα του Ζαφειριάδη, όχι όμως για να λοιδορηθούν ή να παρωδηθούν αλλά περισσότερο για να τιμηθούν.

«Το άλμπουμ έχει λίγο απ’ όλα: αυτοβιογραφικά στριπ, ταξιδιωτικές αναμνήσεις, αυτόματη γραφή, εικαστικούς ή λεκτικούς πειραματισμούς, λογοκλοπές, αναφορές, αυτοαναφορές, βιβλιογραφικές αναφορές, επιστήμη, διδακτορικό, κολάζ, πλαστοπροσωπίες, χιούμορ κακό ή λίγο καλύτερο, μανιφέστα, συνειρμούς, μυθολογία, φιλοσοφικές ανησυχίες και ιστορικά γεγονότα», τονίζει ο δημιουργός στο εισαγωγικό του σημείωμα.

Συχνές είναι επίσης οι αναφορές στην ιστορία της τέχνης με διάθεση σατιρική αλλά και ως σχόλια πάνω στην πρόσληψή της και την πιθανή υπερτίμησή της. Το «Μαύρο Τετράγωνο» του Μάλεβιτς, ίσως με έναν άκομψο τρόπο, τεμαχίζεται και γίνεται τέσσερα τετράγωνα, τη μια φορά μαύρα («…έβαψα όντως μαύρα τα τετράγωνα με πινέλο, όπως κάνουν οι αληθινοί καλλιτέχνες, και δεν έκανα fill στο Photoshop. Λογικά θα πρέπει η τιμή του πρωτοτύπου να φτάνει τέσσερις φορές αυτήν του πίνακα του Μάλεβιτς», σχολιάζει σκωπτικά ο Ζαφειριάδης) για να τετραπλασιαστεί η χρηματιστηριακή του αξία και την άλλη φορά με τα χρώματα της τετραχρωμίας («…με διαφορά το λιγότερο δημοφιλές στριπ μου, αλλά ο Μάλεβιτς θα ήταν υπερήφανος» τονίζει αυτοκριτικά), τα αναγεννησιακά, και όχι μεσαιωνικά, χαρακτικά του Χανς Χόλμπαϊν και του Μίκαελ Βόλγκεμουτ με τον χορό του Θανάτου αποκτούν στίχους, η περφόρμανς, οι εγκαταστάσεις, η βίντεο αρτ και το ίνσταγκραμ «μεταφέρονται» σε κόμικς και γίνονται αφορμές για μια έξυπνη, αν και ισοπεδωτική, αρνητική κριτική.

Περισσότερο απ’ όλα, όμως, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο ο Ζαφειριάδης αναρωτιέται μέσω των στριπ του για τη φύση των κόμικς, για την τεχνική και την αφηγηματικότητά τους, για τη γλωσσική και λεκτική εργαλειοθήκη τους, όπου οι συνειδητές ανορθογραφίες, οι παρατονισμοί και οι παρηχήσεις αλλοιώνουν πλήρως τα νοήματα και τα περιεχόμενα.

Σχεδιάζει ιστορίες χωρίς λόγια, αλλά με προτεινόμενες κατευθύνσεις «πορείας» με βελάκια που καθοδηγούν τον αναγνώστη-θεατή, μιλά για το γεωγραφικό άπλωμα του χρόνου που ψευδαισθητικά μετατρέπεται σε χώρο, τεμαχίζει ένα σχέδιο σε τέσσερα μεταβάλλοντας τον ενικό της μιας εικόνας στον πληθυντικό των κόμικς, επαναλαμβάνει τέσσερις φορές την ίδια εικόνα, πανομοιότυπη ή με ανεπαίσθητες διαφορές, γεμίζει εικόνες με τυπογραφικά στοιχεία και γραμματοσειρές με κρυπτογραφημένες φράσεις.

Επικουρικά ως προς τις αναζητήσεις του Ζαφειριάδη λειτουργούν οι ευφυείς «διάλογοι» με άλλους καλλιτέχνες των κόμικς που φιλοξενούνται στον άτυπο «επίλογο»-παράρτημα ακολουθώντας τον τρόπο δημιουργίας του.

Ο Τόμεκ διαρρηγνύει τη διαίρεση και τα πλαίσια της σελίδας υπερπηδώντας το «εμπόδιο του τρίτου καρέ», ο Τάσος Μαραγκός, αντιθέτως, υπερασπίζεται το «ριγμένο τρίτο καρέ», ο Χάρης Λαγκούσης «καταφεύγει» στον Ντικ Τρέισι, στον Τσέχοφ και στον Ντοστογιέφσκι, ο Κωστής Τζωρτζακάκης, η Σταυρούλα Ανθηροπούλου, η Χριστίνα Ανθηροπούλου, η Σοφία Σπυρλιάδου, ο Σταύρος Κιουτσιούκης, ο Παναγιώτης Πανταζής προσθέτουν τις δικές τους ασπρόμαυρες «πινελιές».

Αποτιμώντας συνολικά το «Σκορποχώρι», πρόκειται για μια συναρπαστική δουλειά που εγείρει, πάντα με χιούμορ, πολλά σημαντικά και προς διερεύνηση ζητήματα πάνω στη φύση και τις δυνατότητες της τέχνης των κόμικς.

Δεν είναι ένα «εύκολο» ούτε ένα συνηθισμένο βιβλίο, αλλά η διάδοση και η διείσδυση του μέσου των κόμικς καθώς και το άνοιγμα της βεντάλιας των ειδών της ένατης τέχνης, που επιτρέπουν ή, καλύτερα, επιβάλλουν τέτοιες πειραματικές απόπειρες που δεν πρέπει να θεωρούνται «πολυτέλειες» αλλά ανάγκες.

Ο δημιουργός

Ο Τάσος Ζαφειριάδης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1981. Εργάζεται ως ορθοδοντικός αλλά είναι και δημιουργός κόμικς σε καθεστώς μερικής απασχόλησης (κείμενα ή/και σχέδια). Εχει δημοσιεύσει αρκετά κόμικς σε διάφορα έντυπα και ιστοσελίδες και έχει συμμετάσχει σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, από το 2002 και μετά.

Το 2008 σύστησε τη «Λέσχη Φίλων Εικοστού Αιώνα», ενώ είναι ιδρυτικό μέλος του The Very Closed Circle.

Εχουν κυκλοφορήσει τα παρακάτω βιβλία του:

►Οι απίθανες περιπέτειες του Σπιφ και του Σπαφ (εκδ. Futura, 2005, β' εκδ. Jemma Press, 2012)

►Ο Κυρ-Κονγκ και άλλες ιστορίες… (εκδ. Ενατη Διάσταση, 2007)

►Intra Muros (με τον Π. Χριστούλια, εκδ. Ελευθεροτυπία, 2010)

►Χακί Χαϊκού (με τον Χρ. Νικολάου, εκδ. Φαρφουλάς, 2010)

►Δεν είναι αυτό που νομίζεις (με τους Λ. Τσουκνίδα, Π. Πανταζή, εκδ. Jemma Press, 2011)

►Το Πτώμα (με τους Γ. Παλαβό, Θ. Πέτρου, εκδ. Jemma Press, 2011)

►Η Αράχωβα (με τον Π. Πανταζή, εκδ. Ενατη Διάσταση, 2011)

►ΣΛΑΠ (με τους Λ. Τσουκνίδα, Π. Χριστούλια, εκδ. Jemma Press, 2014)

►Χαρακώματα - Ιστορίες από την Οδό Γάγγραινας (με τον Π. Χριστούλια, εκδ. Jemma Press, 2014)