Διαφωτίζοντας τα δαρβινικά δεινά

Για τη ζωή, το έργο και τις εξελικτικές θεωρίες του Δαρβίνου έχουν γραφτεί πάρα πολλά βιβλία, ενώ υπάρχουν αναρίθμητα δοκίμια και άρθρα που μελετούν την επίδραση του δαρβινισμού σε διαφορετικούς γνωστικούς τομείς: στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία ή και, ευρύτερα, στον σύγχρονο πολιτισμό. Συνήθως πρόκειται είτε για εξειδικευμένες επιστημονικές μελέτες είτε για εκλαϊκευτικά ή προπαγανδιστικά κείμενα, ενώ ουκ ολίγα από αυτά τα κείμενα είναι έργα πολεμικής κατά της εξελικτικής θεωρίας.

Εντούτοις, ακόμη και στη διεθνή βιβλιογραφία σπανίως βρίσκει κανείς αξιόλογες μελέτες που να προτείνουν μια συνολική –επιστημονική, πολιτισμική αλλά και βιοπολιτική– ανάλυση της επίδρασης στην ανθρώπινη σκέψη του δαρβινισμού, τόσο ως διαφωτιστικής επιστημονικής θεωρίας όσο και ως σκοταδιστικής κοινωνικής ιδεολογίας και ρατσιστικής πρακτικής. Ο,τι δηλαδή έθεσε προγραμματικά ως στόχο του και τελικά πέτυχε ο Γιάννης Μανέτας στο τελευταίο και, κατά τη γνώμη μας, ιδιαίτερα αποκαλυπτικό βιβλίο του «Τα δαρβινικά δεινά». Με αφορμή την κυκλοφορία αυτού του βιβλίου, ζητήσαμε από τον συγγραφέα να μας μιλήσει για τις πιο σκοτεινές πτυχές από τις καταχρηστικές κοινωνικές εφαρμογές της εξελικτικής βιολογίας.

Αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη γνωστική αξία και την πολιτική επικαιρότητα των θεμάτων που διαπραγματεύεται αυτό το βιβλίο, οι «Μηχανές του Νου», συζητώντας με τον συγγραφέα, προσπαθούν να παρουσιάσουν τα πιο καυτά θεωρητικά ζητήματα και τους στόχους που έθεσε ο Γιάννης Μανέτας γράφοντάς το.

● Στο βιβλίο σας «Τα δαρβινικά δεινά» διερευνάτε συστηματικά τόσο τις επιστημονικές παρανοήσεις όσο και τις εσκεμμένες κοινωνικές διαστρεβλώσεις της δαρβινικής εξελικτικής θεωρίας. Θα θέλατε να μας αποκαλύψετε ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το σοβαρότερο από τα «δεινά» που επέφερε στην ανθρώπινη σκέψη και πρακτική η επιλεκτική ιδιοποίηση των ανατρεπτικών δαρβινικών ιδεών;

Αν τα βάλουμε στο ζύγι, και παραμένοντας στην «ανθρώπινη πρακτική» που αναφέρετε στο ερώτημά σας, αναμφίβολα το δεινότερον όλων ευρίσκεται εκεί όπου ο κοινωνικός δαρβινισμός έγινε η επίσημη πολιτική της ναζιστικής Γερμανίας. Κατά τον υπαρχηγό του Χίτλερ, Ρούντολφ Ες, «ο ναζισμός είναι εφαρμοσμένη βιολογία».

Οσο όμως κι αν πρόκειται για ένα επιστημονικό άλλοθι για να εφαρμοστούν τα πιο απεχθή εγκλήματα, όσο κι αν αυτά εκ των υστέρων καταδικάστηκαν από τους νικητές (καθώς ο ναζισμός επισήμως ηττήθηκε), νομίζω ότι ο κοινωνικός δαρβινισμός έχει τρυπώσει και μολύνει την καθημερινή ανθρώπινη σκέψη.

Πολλοί απλοί συμπολίτες μας, κάπως σχιζοφρενικά –και ας μη με παρεξηγήσουν–, ενώ ενδεχομένως θα καταδικάσουν πρόθυμα τον κοινωνικό δαρβινισμό, φαίνεται συνάμα να αποδέχονται ως αναπόφευκτο το «δίκαιο του ισχυροτέρου» και άρα την υποτέλεια του αδυνάμου, τον πόλεμο και την ανισότητα. Είμαι σίγουρος ότι το κάνουν με δυσφορία. Αν ετούτο το βιβλίο έχει μια μικρή φιλοδοξία είναι να αποσπάσει μερικούς καλοπροαίρετους από αυτή την καλλιεργούμενη «ψευδή συνείδηση» για τον εαυτό τους και τα πράγματα. Ωστόσο, τα παραπάνω δεν ισχύουν για την εξουσία. Για τους «από πάνω» ο κοινωνικός δαρβινισμός ως έννοια υπήρχε και πριν από τον Δαρβίνο και αναζωπυρώνεται στις μέρες μας. Είναι ο τρόπος για να κυριαρχούν.

● Αναμφίβολα, ο «κοινωνικός δαρβινισμός» ήταν και παραμένει η πιο δόλια επιστημονικά και η πιο εγκληματική κοινωνικοπολιτικά παρερμηνεία της εξελικτικής θεωρίας: αφού νομιμοποιεί τις ρατσιστικές βιοπολιτικές (που εφαρμόστηκαν αρχικά στις ΗΠΑ και κατόπιν σε άλλες χώρες), ενώ οδήγησε και στα αποτρόπαια εγκλήματα των ναζί. Γιατί στο νέο συγγραφικό σας πόνημα αφιερώνετε πολλές σελίδες στην ανάλυση αυτού του πολύ επίκαιρου σήμερα, όπως υποστηρίζετε, βιοπολιτικού προβλήματος;

Μετά την κατάρρευση της ναζιστικής Γερμανίας ο κοινωνικός δαρβινισμός, επιφανειακά τουλάχιστον, έπεσε στην ανυποληψία. Ωστόσο με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού και την πτώση του «αντίπαλου δέους» της Σοβιετικής Ενωσης το τέρας ένιωσε τόσο ασυγκράτητα αλαζονικό ώστε να γίνει κυνικά ξεδιάντροπο. Ετσι έγινε πράξη, χωρίς καν την ντροπή της αστικής ευγένειας, η ατάκα (νομίζω του Τζίμη Πανούση) ότι «η γυναίκα του Καίσαρος πρέπει όχι μόνο να είναι αλλά και να δείχνει ξετσίπωτη».

Παγκοσμίως αλλά και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, ακούμε διανοούμενους και κυβερνητικά στελέχη να ισχυρίζονται ανερυθρίαστα ότι η ισότητα είναι αντίθετη στην ανθρώπινη φύση και άλλα πολλά και ανατριχιαστικά. Δυστυχώς, ο κοινωνικός δαρβινισμός ανθεί και σε συνθήκες (αντιπροσωπευτικής) δημοκρατίας, η τελευταία με ή χωρίς εισαγωγικά.

● Στο προηγούμενο και, κυρίως, στο νέο σας βιβλίο ανατρέχετε στις πιο πρόσφατες κατακτήσεις της σύγχρονης εξελικτικής Βιολογίας, της Επιγενετικής και, κυρίως, της Ανθρωπολογίας για να αποκαλύψετε πόσο γνωσιακά στείρο και κοινωνικοπολιτικά καταστροφικό είναι το να αντιδιαστέλλουμε τη Βιολογία στον Πολιτισμό ή την ανθρώπινη φύση στην ανατροφή. Αρκούν, όμως, τα εύλογα επιστημονικά επιχειρήματα και οι καλά τεκμηριωμένες έρευνες για να εξαλειφθούν οι βαθύτατα ριζωμένες γνωστικές πλάνες μας και οι ανθρωποκεντρικές συμπεριφορές που αυτές συνεπάγονται;

Συμπεριέλαβα μερικές σελίδες για την επιγενετική και τη νευροπλαστικότητα για να τονίσω την ενότητα σώματος και νου (ή ψυχής, αν θέλετε) και τα αδιέξοδα στα οποία οδηγεί η αντίληψη ότι είμαστε έρμαιο των γονιδίων μας. Αν το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον μπορούν να ρυθμίσουν τη λειτουργία των γονιδίων και του εγκεφάλου μας, δηλαδή την υγεία, την ψυχική ευεξία και τη συμπεριφορά των ατόμων, τότε η επιγενετική και η νευροβιολογία είναι και κοινωνικές επιστήμες.

Αν η σωματική και ψυχική υγεία δεν εξαρτώνται μόνο από τα γονίδια, δηλαδή την καλή ή την κακή μας μοίρα, αλλά και από την κοινωνικοοικονομική δομή, τότε, θεωρητικά, υπάρχει τρόπος να τις βελτιώσουμε σύντομα. Και για να απαντήσω στο ερώτημά σας, προφανώς και δεν αρκούν τα επιστημονικά επιχειρήματα. Χρειάζεται κοινωνική δράση από τα κάτω. Είναι εύκολο; Οχι. Για να γυρίσει ο Ηλιος, για να ανατραπεί, να τιθασευτεί ή να εξημερωθεί το τέρας, θέλει δουλειά πολλή.

● Διερευνώντας, ειδικά σε αυτό το βιβλίο, το διαχρονικό και δυσεπίλυτο γνωστικό πρόβλημα της «ανθρώπινης φύσης», απορρίπτετε ως αντιεξελικτική ψευδοεπιστήμη ή\και ως σκοταδιστική βιοπολιτική χειραγώγηση κάθε προσπάθεια να στηριχτεί στη δαρβινική εξελικτική επιστήμη ο δήθεν αμετάβλητος και άρα μοιραίος χαρακτήρας της ανθρώπινης φύσης. Πώς αντιμετωπίζετε, όμως, όσους ή όσες, ακόμη και σήμερα, απορρίπτουν τη βιολογική εξήγηση της προέλευσης και εξέλιξης του ανθρώπινου είδους;

Για να πω την αλήθεια, θα απέρριπτα την άποψη ότι ο ανθρώπινος χαρακτήρας είναι αμετάβλητος ακόμη κι αν δεν είχα ιδέα για τη δαρβινική θεωρία. Ο καθένας νομίζω, στηριζόμενος στην εμπειρία του, αντιλαμβάνεται ότι είμαστε εφοδιασμένοι με ένα πλούσιο ρεπερτόριο συμπεριφορών, εν πολλοίς αντιθέτων αλλά και ευέλικτων ως προς την ένταση του χαρακτήρα, από το οποίο κάθε φορά ανασύρουμε εκείνη (τη συμπεριφορά) που εξασφαλίζει την επιβίωση στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Το οποίο, αλλάζοντας συνεχώς, επιλέγει από το υπάρχον ρεπερτόριο την πιο επιτυχή συμπεριφορά.

Αν μπούμε τώρα στη βιολογία του πράγματος, η εξέλιξη όφειλε να μας εφοδιάσει με αυτή την ποικιλομορφία συμπεριφορών ώστε κάθε φορά να «προσαρμοζόμαστε». Και το έκανε. Κουβαλάμε μία μακρά εξελικτική ιστορία η οποία διατηρεί τις παλαιές λύσεις ως απόθεμα. Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από την ανταγωνιστική και ιεραρχική συμπεριφορά του χιμπαντζή, ούτε από τη συνεργατική και εξισωτική που αναπτύχθηκε αργότερα στο είδος μας – αλλά και σε άλλα είδη. Δεν έχει σημασία το πώς αυτές οι αντίθετες συμπεριφορές εντυπώθηκαν, αν είναι θέμα σκληρού γονιδιακού αποτυπώματος, πλαστικής εγκεφαλικής εξέλιξης ή κάτι άλλο που ακόμη δεν γνωρίζουμε.

Ολα αυτά είναι συμβατά με το δαρβινικό παράδειγμα. Ωστόσο, κάπου κάναμε λάθη τις τελευταίες χιλιετίες και ιδιαίτερα τους τελευταίους αιώνες. Κατά τη Νεολιθική μετάβαση οι παλαιότερες και στην πλειονότητά τους εξισωτικές κοινωνίες άρχισαν να επιτρέπουν σταδιακά την ανισότητα και τη δημιουργία κυρίαρχων και υποτελών. Οι οικονομικές θεωρίες της νεωτερικότητας διατύπωσαν το αξίωμα του Homo economicus, δηλαδή την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι αυστηρά ιδιοτελής και δρα με αποκλειστικό στόχο το άμεσο και μέγιστο κέρδος. Και ο κοινωνικός δαρβινισμός έδωσε άλλοθι στις προηγούμενες πολιτικές και οικονομικές απόψεις με το να θεωρήσει ότι η επιστήμη αποδεικνύει πως ο ανταγωνισμός, η βία, η αδικία και η ανισότητα αποτελούν τη φυσική ανθρώπινη κατάσταση, δικαιολογώντας έτσι τον καπιταλισμό, την αποικιοκρατία, τον πόλεμο, την πατριαρχία και τον ρατσισμό.

Ολα αυτά ανέσυραν ξανά από το συμπεριφοριστικό μας ρεπερτόριο τον ανταγωνιστικό μας εαυτό, μας έκαναν να πιστέψουμε ότι έτσι είμαστε, χωρίς βέβαια να εξαλείψουν τις καλές μας πλευρές. Ωστόσο, η μονομέρεια των απόψεων του κοινωνικού δαρβινισμού υπονομεύει την αξίωσή του να θεωρηθεί επιστημονικός. Διότι το δαρβινικό παράδειγμα προϋποθέτει την ποικιλομορφία.

Και εδώ ας μου επιτραπεί μία τελευταία σκέψη. Με εξαίρεση κάποιες ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις, όσοι συμπεριφέρονται άδικα κάποια στιγμή θα νιώσουν ψυχική δυσφορία. Αντίθετα, η δίκαιη στάση προκαλεί πάντα ευχαρίστηση. Κάτι έχει επ’ αυτού να μας πει η νευροβιολογία για το νευροενδοκρινικό σύστημα εσωτερικής ανταμοιβής (και τιμωρίας). Το οποίο βέβαια δεν μπορεί παρά να είναι αποτέλεσμα δαρβινικής εξέλιξης. Ο κοινωνικός δαρβινισμός λοιπόν δεν είναι μόνον αντιεπιστημονικός. Είναι και απάνθρωπος.

▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬

🔴 Ο Γιάννης Μανέτας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε φυσιογνωσία και γεωγραφία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και απέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα βιολογικών επιστημών από το Πανεπιστήμιο της Πάτρας το 1976. Από το 1978 έως το 2014 εργάστηκε στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Το 1993 εξελέγη καθηγητής Φυσιολογίας Φυτών. Εχει εργαστεί ερευνητικά στο Εθνικό Κέντρο Ερευνας Φυσικών επιστημών «Δημόκριτος», στον Πειραματικό Σταθμό «Abisco» της Λαπωνίας και στα Πανεπιστήμια Stirling (Σκοτία), Göteborg (Σουηδία), Essen και Karlsruhe (Γερμανία).

Από τις ΠΕΚ κυκλοφορούν τα βιβλία του «Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών», που έχει μεταφραστεί και στα αγγλικά, «Περί φυτών αφηγήματα», «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον» και «Η συμβιωτική περιπέτεια: Η καταγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, και οι βιολογικές και κοινωνικές τους συνέπειες». Επίσης, έχει γράψει τα μυθιστορήματα «Τη νύχτα που αγκάλιασε το Ginkgo biloba» (Αιώρα, 2017) και «Η στιγμή και το στίγμα» (Κέδρος, 2022).