Βιοπολιτική & φιλοσοφική διερεύνηση του ψηφιακού

Η 4η βιομηχανική επανάσταση που συντελείται στις μέρες μας είναι μια ταραγμένη μεταβατική περίοδος συνεξέλιξης και συνύπαρξης της βιολογικής νοημοσύνης των ανθρώπων με την τεχνητή νοημοσύνη των ψηφιακών μηχανών, που, από κοινού, δημιουργούν ένα υβριδικό και επισφαλές βιοτεχνολογικό δίκτυο. Τόσο η αδιάληπτη εξέλιξη όσο και η σχεδόν καθολική υιοθέτηση των νέων «ευφυών μηχανών» –από τα νοήμονα υπολογιστικά προγράμματα μέχρι τα έξυπνα κινητά– έχουν ήδη επιφέρει συγκλονιστικές αλλαγές στον τρόπο σκέψης, επικοινωνίας και εργασίας των ανθρώπων, οδηγώντας π.χ. σε απώλειες θέσεων εργασίας, που δεν γνωρίζουμε αν ή πότε θα αναπληρωθούν. Το σοβαρότερο, όμως, μειονέκτημα αυτών των τεχνολογικών καινοτομιών είναι ότι, κατά κανόνα, αλλάζουν προς το χειρότερο τις σχέσεις των ανθρώπων με τις μηχανές, οδηγώντας στην ολοένα και μεγαλύτερη συρρίκνωση της αυτονομίας και της ελευθερίας των ανθρώπων χρηστών.

Πράγματι, τις τρεις τελευταίες δεκαετίες η ψηφιακή τεχνολογία επεκτείνεται διαρκώς σε βάρος όλων των υπόλοιπων τεχνολογιών, με αποτέλεσμα η εκρηκτική ανάπτυξη των εφαρμογών της Τεχνητής Νοημοσύνης (Τ.Ν.) να δημιουργεί την υποχρεωτική και εφ’ όρου ζωής εξάρτηση των ανθρώπων από κάποιες ιδιαίτερα «τοξικές», δηλαδή μεταδοτικές, ψηφιακές τεχνολογίες. Και όπως αποκαλύπτουν τα δύο πολύ αξιόλογα βιβλία που παρουσιάζουμε σήμερα, η όλο και μεγαλύτερη εξάρτηση της βιολογικής νοημοσύνης των ανθρώπων από την υπολογιστική νοημοσύνη των μηχανών είναι ένα πρωτοφανές ιστορικό φαινόμενο, που οδηγεί όχι μόνο στην προοδευτική αναβάθμιση του ρόλου των μηχανών, αλλά και στη ριζική υποβάθμιση της αξίας των ανθρώπων.

Το διαφωτιστικό βιβλίο «Nexus», του διάσημου ιστορικού και συγγραφέα Γιουβάλ Νώε Χαράρι, διερευνά συστηματικά τις ιστορικές, ανθρωπολογικές προϋποθέσεις και τις κοινωνικοπολιτικές συνέπειες της πολύ πρόσφατης συνύφανσης και σύμπλεξης της τεχνητής με την ανθρώπινη νοημοσύνη, ενώ το βιβλίο «Φιλοσοφία του ψηφιακού» είναι μια εντυπωσιακή ελληνική ανθολογία κορυφαίων φιλοσοφικών κειμένων σχετικά με τα γνωσιολογικά, επιστημονικά και ηθικοπολιτικά προβλήματα που εγείρουν οι θεωρητικές εξελίξεις και οι εφαρμογές της ψηφιακής τεχνοεπιστήμης.

Το παραπέτασμα πυριτίου ως νέα βιοπολιτική απειλή

Τα τελευταία 100.000 χρόνια, το ανθρώπινο είδος απέκτησε, σταδιακά, τεράστια δύναμη σε σχέση με τα άλλα θηλαστικά και το μυστικό της επιτυχίας των σάπιενς περιγράφεται αναλυτικά στο τελευταίο βιβλίο του Γιουβάλ Νώε Χαράρι «Nexus: Μια σύντομη ιστορία των δικτυακών πληροφοριών από την εποχή του Λίθου μέχρι της εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης». Στην πρώτη ενότητα αυτού του βιβλίου, ο συγγραφέας υποστηρίζει ρητά και με πλήθος ιστορικών παραδειγμάτων ότι αυτό που διαφοροποιεί το είδος μας από τα υπόλοιπα κοινωνικά ζώα είναι οι μοναδικές επικοινωνιακές ικανότητές μας, οι οποίες επιλέχθηκαν, από πολύ νωρίς από τη φυσική επιλογή, επειδή συνέβαλλαν στη δημιουργία μεγάλων κοινωνικών δικτύων συνεργασίας, που διασφάλιζαν την επιβίωση ολοένα και μεγαλύτερων ανθρώπινων ομάδων.

Ωστόσο, αυτά τα πανίσχυρα δίκτυα επικοινωνίας και κοινωνικής συνεργασίας δεν ήταν ούτε θείο δώρο ούτε προϊόν τύχης, αλλά προέκυψαν ως τα φυσικά προϊόντα της ιδιαίτερης βιολογικής εξέλιξης του είδους μας. Και πιο συγκεκριμένα, προέκυψαν από την εξελικτική διαφοροποίηση του εγκεφάλου των Homo sapiens, χάρη στην οποία αναδύθηκαν οι μοναδικές διανοητικές, γλωσσικές και συμπεριφορικές μας ικανότητες. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Χαράρι, αυτό ακριβώς το βιολογικό πλεονέκτημά μας μπορεί κάλλιστα να αποβεί μοιραίο, όταν το είδος μας χρησιμοποιεί ασύνετα και εγωιστικά τα πανίσχυρα κοινωνικά δίκτυα που δημιουργεί.

Πώς εξηγείται, άραγε, ότι παρά τη συνεχή πρόοδο στην ανάπτυξη των πανίσχυρων ανθρώπινων επικοινωνιακών δικτύων και παρά τις εντυπωσιακές τεχνολογικές κατακτήσεις μας οι σάπιενς έχουμε περιέλθει, σήμερα, σε βαθύτατη πλανητική κρίση, η οποία απειλεί την επιβίωσή μας; Γιατί, μολονότι διαθέτουμε τις ισχυρότερες από ποτέ τεχνοεπιστημονικές δυνατότητες, συνεχίζουμε να καταστρέφουμε τη ζωή και τον πλανήτη που μας φιλοξενεί; Πώς εξηγείται ότι, παρά τα πανίσχυρα διαδικτυακά συστήματα ελέγχου της αξιοπιστίας των πληροφοριών, η παραπληροφόρηση και οι υποκλοπές ιδιωτικών και συλλογικών δεδομένων οργιάζουν στις πιο ανεπτυγμένες ανθρώπινες κοινωνίες; Και πώς δικαιολογείται το φαινομενικά παράδοξο γεγονός ότι, παρά την παγκοσμιοποίηση των αγορών, τα εθνοτικά και τα μικρο–οικονομικά συμφέροντα οδηγούν στην αύξηση των διεθνών πολιτικών και κοινωνικών εντάσεων, οι οποίες, αν δεν εκτονωθούν εγκαίρως, ενδέχεται να οδηγήσουν σε έναν τρίτο, ιδιαίτερα καταστροφικό παγκόσμιο πόλεμο, που απειλεί με εξάλειψη το ανθρώπινο είδος;

Η διεθνής επιτυχία των βιβλίων του Χαράρι: Το πρώτο βιβλίο του «Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» κυκλοφόρησε το 2014, πουλώντας πάνω από 21 εκατομμύρια αντίτυπα. Το 2016 εκδόθηκε το «Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος» και έχει πουλήσει παγκοσμίως πάνω από 9 εκατομμύρια αντίτυπα.

Το 2018 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα». Σε αυτό εστιάζει στα επιτακτικά ερωτήματα-προβλήματα του παρόντος και έχει πουλήσει παγκοσμίως πάνω από 5 εκατομμύρια αντίτυπα. Φέτος κυκλοφόρησε το «Nexus» και ήδη σημειώνει διεθνώς μεγάλη επιτυχία. Ολα τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από τις εκδ. Αλεξάνδρεια

Αυτά είναι τα δυσεπίλυτα κοινωνικά προβλήματα που διερευνά συστηματικά το «Nexus», όχι βέβαια για να προτείνει κάποιες ιστορικά απλοϊκές και πρακτικά ανεφάρμοστες «λύσεις», αλλά για να μας προετοιμάσει για αυτά που έρχονται στο άμεσο μέλλον, και κυρίως για να αποκλείσει την αυτοκαταστροφική πολιτική «επιλογή» να εναποθέτουμε τη λύση των πιο σοβαρών προβλημάτων μας σε κάποια μη βιολογικά ψηφιακά προγράμματα με υπεράνθρωπες υπολογιστικές ικανότητες. Το να ελπίζουμε, δηλαδή, στην έλευση μιας παντοδύναμης αλλά αλλότριας Τ.Ν.

Πάντως, δεν πρόκειται για ακόμη ένα τρομολαγνικό σενάριο, που εκμεταλλεύεται και επενδύει στην καλλιέργεια των αυθόρμητων τεχνοφοβικών αντιδράσεων των μη ειδικών αναγνωστών. Διότι ο κίνδυνος της απώλειας ελέγχου και της αυτονόμησης των δικτύων Τ.Ν. από τους δημιουργούς τους είναι ήδη ορατός και έχει επισημανθεί από πολλούς κορυφαίους ειδήμονες.

Επομένως, το ενδεχόμενο της δημιουργίας ενός ψηφιακού «παραπετάσματος πυριτίου», που θα είναι πιο καταστροφικό από το «σιδηρούν παραπέτασμα», που προκρίνει ο Χαράρι σε αυτό το βιβλίο ως ένα πολύ πιθανό βιοπολιτικό σενάριο, βασίζεται, αφενός, στην ιστορική ανασυγκρότηση της λειτουργίας της ροής των πληροφοριών σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες και, αφετέρου, στην ανάλυση του αποφασιστικού ρόλου που έπαιξαν –και εξακολουθούν να παίζουν– οι διαθέσιμες κάθε εποχή πληροφορίες για τη δημιουργία και τη διάδοση των κυρίαρχων ανθρώπινων αφηγήσεων, από την προϊστορική εποχή του Λίθου μέχρι τη σύγχρονη εποχή του Διαδικτύου.

Βασιζόμενος, μάλιστα, στις ιστορικά τεκμηριωμένες αναλύσεις της κοινωνικοπολιτικής διαχείρισης των πληροφοριών, ο Χαράρι υποστηρίζει ότι τα περισσότερα τεχνοφοβικά σενάρια που κυκλοφορούν στις μέρες μας είναι εντελώς παραπλανητικά και ότι θα έπρεπε μάλλον να ανησυχούμε για τον έλεγχο –από αδιαφανή και μη ελεγχόμενα κέντρα εξουσίας– των πληροφοριών που διαβάζουμε ή μεταδίδουμε στους προσωπικούς υπολογιστές και στα έξυπνα κινητά μας. Επιβεβαιώνοντας έτσι, για πολλοστή φορά, ότι «το μέσο είναι το μήνυμα», όπως είχε προβλέψει ο Καναδός επικοινωνιολόγος Μάρσαλ ΜακΛούαν, πολλές δεκαετίες πριν δημιουργηθούν τα νέα επικοινωνιακά δίκτυα και η ψηφιακή τεχνολογία του σύγχρονου «παγκόσμιου χωριού».

Εχοντας παρουσιάσει στις «Μηχανές του Νου» τα τρία προηγούμενα βιβλία του Χαράρι και αποτιμώντας συνολικά το συγγραφικό έργο του, θεωρούμε ότι το «Nexus» είναι πιο ώριμο, ισορροπημένο και γοητευτικό από τα προηγούμενα βιβλία του. Ενα κείμενο υψηλής επιστημονικής εκλαΐκευσης, στο οποίο ο συγγραφέας δεν θυσιάζει τη γνωστική ακρίβεια στην εύκολη προπαγάνδα, ούτε κρύβει την αγωνία του για τον μέλλον της ανθρωπότητας με εύπεπτα βιοπολιτικά και ουτοπικά τεχνοεπιστημονικά σενάρια.

Φιλοσοφικές διερευνήσεις της ψηφιακής τεχνολογίας

Από την επινόηση των πρώτων λίθινων εργαλείων μέχρι τη σημερινή τέταρτη ψηφιακή επανάσταση, η ανάπτυξη της τεχνολογίας ήταν η βασική προϋπόθεση όχι μόνο για την εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης, αλλά και για την ανθρώπινη κυριαρχία πάνω στη φύση και στους τεχνολογικά «καθυστερημένους» ανθρώπινους πληθυσμούς. Ομως, παραδόξως, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ο ρόλος της τεχνικής σκέψης και καινοτομίας υποβαθμιζόταν γνωσιολογικά και κοινωνικά ή, στην καλύτερη περίπτωση, αναγόταν ευθέως στις βασικές επιστήμες, οι οποίες υποτίθεται ότι καθορίζουν όλες τις τεχνικές εξελίξεις.

Αυτή η λανθασμένη αλλά κοινωνικά και ακαδημαϊκά εδραιωμένη γνωστική προκατάληψη αμφισβητείται πλέον από όλες τις σύγχρονες «Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας». Πρόκειται για συστηματικές διεπιστημονικές και ιστορικές έρευνες που, αντίθετα, αμφισβητούν τον υποδεέστερο ρόλο της Τεχνολογίας σε σχέση με την Επιστήμη και επιβεβαιώνουν τη σχετική γνωστική καινοτομία στην παραγωγή και στις εφαρμογές κάθε νέας τεχνικής.

Ενα λαμπρό δείγμα των σύγχρονων γνωσιολογικών και φιλοσοφικών αναζητήσεων για τις αμφίδρομες και ισότιμές σχέσεις Επιστήμης - Τεχνολογίας είναι το σημαντικό βιβλίο «Φιλοσοφία του ψηφιακού: Μια εισαγωγή», που μόλις κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Πρόκειται για μία ανθολογία διάσημων μελετών που υπογράφουν κορυφαίοι ερευνητές στο πεδίο της τεχνοφιλοσοφίας. Την επιλογή και την επιστημονική επιμέλεια κειμένων ανέλαβε η Γκόλφω Μαγγίνη, καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και συνεργαζόμενη καθηγήτρια (affiliated professor) της Σχολής Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας.

Το «Φιλοσοφία του ψηφιακού: Μια εισαγωγή» επιχειρεί να καλύψει –πρώτη φορά στα ελληνικά γράμματα– ένα μέρος τουλάχιστον του ευρύτατου και περίπλοκου πεδίου της φιλοσοφικής διερώτησης για τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους οι ψηφιακές τεχνολογίες μετασχηματίζουν την ανθρώπινη πραγματικότητα σε όλες τις όψεις και τις εκφάνσεις της.

Εξάλλου, η γέννηση ενός νέου τεχνολογικού πεδίου υπήρξε ανέκαθεν ένα αποφασιστικής σημασίας γνωστικό και πρακτικό γεγονός, μια ριζική τομή σε σχέση με το παρελθόν: Απορρίπτει μια σειρά από στείρες εννοιολογικές και μεθοδολογικές επιλογές του παρελθόντος ενώ, ταυτόχρονα, ανοίγει άγνωστες δυνατότητες στην ανθρώπινη σκέψη και πρακτική.

Και η ψηφιακή τεχνολογία της Τεχνητή Νοημοσύνη δεν αποτελεί εξαίρεση: αναδύθηκε ως ένα μεγαλόπνοο και πολύ φιλόδοξο πρόγραμμα ενοποίησης των πιο διαφορετικών και μέχρι τότε απομονωμένων επιστημονικών πεδίων έρευνας –υπολογιστική σκέψη και τεχνολογία, γλωσσολογία, γνωσιακή ψυχολογία, νευροεπιστήμη, ακόμη και ανθρωπολογία– με σκοπό τη βαθύτερη κατανόηση της ανθρώπινης νοημοσύνης για τη δημιουργία νέων ευφυών μηχανών. Εξάλλου, η τεχνολογική μετουσίωση των ανθρώπινων νοητικών λειτουργιών βασίζεται στη θεμελιώδη επιστημολογική-φιλοσοφική αρχή της Τ.Ν., που υποστηρίζει ότι η φύση όλων των νοητικών φαινομένων είναι τελικά υπολογιστική: Ολα τα νοητικά φαινόμενα είναι υπολογιστικά φαινόμενα και ο ίδιος ο ανθρώπινος νους δεν είναι παρά η πολύπλοκη υπολογιστική λειτουργία της εγκεφαλικής μας μηχανής.

«Η όψιμη νεωτερική εποχή που διανύουμε είναι ίσως η πρώτη στην Ιστορία όπου στο επίκεντρο έρχεται η αντίληψη ότι δεν οφείλουμε απλώς να στοχαστούμε την τεχνολογία, αλλά ότι η ίδια η τεχνολογία “σκέφτεται” με έναν τρόπο που η παραδοσιακή φιλοσοφία, δομημένη σε στατικούς δυϊσμούς και διχαστικά σχήματα (νου και σώματος, υποκειμένου και αντικειμένου, λεκτικής εκφοράς και επιτέλεσης), δεν μπορεί να συλλάβει», όπως εύστοχα επισημαίνει η Γκόλφω Μαγγίνη στην κατατοπιστική εισαγωγή που έγγραψε για αυτό το βιβλίο.