Η μονοπωλιακή διαχείριση της φωτιάς από τον άνθρωπο

Πριν από αρκετά χρόνια, για την ακρίβεια το 2012, οι ανασκαφές μιας ερευνητικής ομάδας παλαιοντολόγων-ανθρωπολόγων στο μεγάλο σπήλαιο (Wonderwerk Cave) που βρίσκεται στα όρια της ερήμου Καλαχάρι έφεραν στο φως τις πρώτες αδιαμφισβήτητες μαρτυρίες για την εκμετάλλευση της φωτιάς από τους πιο μακρινούς εκπροσώπους του ανθρώπινου γένους (Homo). Υποβάλλοντας σε μικροσκοπική και φασματομετρική ανάλυση τα νέα παλαιοντολογικά ευρήματα, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η συνειδητή χρήση της φωτιάς από τους ανθρώπους θα πρέπει να μετατεθεί κατά 300 χιλιάδες χρόνια, τουλάχιστον, νωρίτερα απ’ ό,τι πιστεύαμε.

Η επικρατέστερη, τότε, επιστημονική υπόθεση ήταν ότι η απαρχή της χρήσης και του ανθρώπινου ελέγχου της φωτιάς χρονολογούνταν από το πολύ 1 εκατ. χρόνια πριν. Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε από τις νέες παλαιοντολογικές ανακαλύψεις στη Νότια και Δυτική Αφρική, οι οποίες έδειχναν ότι οι πιο μακρινοί πρόγονοί μας ήταν ήδη σε θέση να χρησιμοποιούν στοιχειωδώς τη φωτιά, αλλά όχι με ελεγχόμενο τρόπο. Πράγματι, οι πρώτοι εκπρόσωποι του γένους των ανθρώπων, οι Homo erectus (Ανθρωπος ο όρθιος) στη Νότια Αφρική ανακάλυψαν και άρχισαν να χρησιμοποιούν υποτυπωδώς τις ασύλληπτες δυνατότητες και τις πρακτικές εφαρμογές της φωτιάς, αλλά πιθανότατα με τρόπο μη ελεγχόμενο.

Η εκμετάλλευση της φωτιάς ήταν αναμφίβολα το αποφασιστικό σημείο καμπής που πυροδότησε όλες τις μετέπειτα εξελίξεις του ανθρώπινου γένους. Μία ιδιαίτερα επαναστατική πρακτική, που την εκμεταλλεύτηκαν επαρκώς τα επόμενα, πιο εξελιγμένα είδη ανθρώπων. Αυτό το εξελικτικό σενάριο είναι η εκσυγχρονισμένη και επιστημονικά τεκμηριωμένη εκδοχή του αρχαιότατου μύθου του Τιτάνα Προμηθέα, ο οποίος έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς για χάρη του αδύναμου γένους των ανθρώπων.

Ωστόσο, τα νέα επιστημονικά δεδομένα επιβάλλουν να αναθεωρήσουμε την εσφαλμένη παλαιοντολογική δοξασία, ότι μόνο οι σύγχρονοι άνθρωποι (Homo sapiens) και οι στενότεροι συγγενείς τους, οι Νεάντερταλ (Homo neaderthalesis), ήταν τα πρώτα ή τα μόνα ανθρώπινα είδη που δέχτηκαν και εκμεταλλεύτηκαν τα πολύτιμα δώρα της φωτιάς του Προμηθέα.

Και πρόκειται όντως για ένα πολύτιμο βιολογικό «δώρο», επειδή η ικανότητα ελέγχου και συστηματικής χρήσης της φωτιάς θα επιφέρουν δραστικές αλλαγές όχι μόνο στην ανατομία, τη φυσιολογία αλλά και στα διαιτολογικά, τα κυνηγετικά και τα κοινωνικά ήθη των πιο μακρινών μας προγόνων, οι οποίοι, έχοντας πάψει να τρώνε αποκλειστικά ωμές τροφές, οδηγήθηκαν σταδιακά σε πρωτοφανείς τρόπους επιβίωσης και οργάνωσης της ζωής τους.

Ο έλεγχος της φωτιάς από τα πρώτα ανθρώπινα είδη ήταν, πιθανότατα, η βασική προϋπόθεση τόσο για την εμφάνιση των μοναδικών βιολογικών προσαρμογών που διαφοροποίησαν αυτούς τους Ανθρωπίδες (Hominidae) από τα άλλα ανώτερα θηλαστικά όσο και για τις ανατρεπτικές ιστορικές-πολιτισμικές εξελίξεις που συνέβαλαν στην ανθρωποποίησή τους.

Από τον προϊστορικό έλεγχο της φωτιάς…

Πάντως, η απαρχή της χρήσης της φωτιάς από τους πρώτους Ανθρωπίδες τεκμηριώνεται επαρκώς από τα σχετικά ευρήματα για τους Homo erectus, οι οποίοι δεν έζησαν μόνο στην Αφρική, αλλά και στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Κίνα, καθώς και σε άλλα μέρη όπου είχαν μεταναστεύσει. Οσο για την εσκεμμένη και συστηματική χρήση της φωτιάς από τους πρώτους Ανθρωπίδες, που έζησαν πριν από 1 εκατομμύριο χρόνια, οι διαθέσιμες παλαιοντολογικές ενδείξεις δεν είναι εξίσου σαφείς.

Δύο κρίσιμα, αλλά δυσαπάντητα, σήμερα, ερωτήματα είναι: πόσο πίσω στο παρελθόν φτάνει η χρήση της φωτιάς και πώς ακριβώς επηρέασε την εξελικτική πορεία των ανθρωποειδών; Παρά τα κενά τεκμηρίωσης, οι περισσότεροι παλαιοντολόγοι δεν έχουν την παραμικρή αμφιβολία ότι ο έλεγχος της φωτιάς και η χρήση της για το μαγείρεμα της τροφής, για τη θέρμανση και τον φωτισμό των σπηλαίων, έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην ανθρωποποίηση των πρώτων ανθρωπογονικών ειδών, όπως ήταν οι Homo erectus, από τους οποίους διαφοροποιήθηκαν οι πιο εξελιγμένοι Homo heidelbergesis, οι οποίοι εμφανίστηκαν στην Αφρική πριν από 800 χιλιάδες χρόνια, περίπου, και από εκεί μετανάστευσαν μεταφέροντας μαζί τους την τεχνογνωσία για τη συστηματική χρήση της φωτιάς (βλ. φωτ.).

Εκτός από τη θέρμανση, τον φωτισμό και την προστασία από τα μεγάλα αρπακτικά, η εσκεμμένη και συστηματική χρήση της φωτιάς επηρέασε αποφασιστικά και την ποιότητα της διατροφής των πρώτων ανθρώπων, που σταδιακά απέκτησαν τη μοναδική στο ζωικό βασίλειο ικανότητα να μαγειρεύουν την τροφή τους! Πράγματι, από τα διαθέσιμα, μέχρι στιγμής, παλαιοντολογικά ευρήματα προκύπτει ότι πριν ανακαλύψουν τη χρησιμότητα της φωτιάς στο μαγείρεμα, οι πρόγονοί μας τρέφονταν όπως και τα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά (ανώτεροι πίθηκοι και μαϊμούδες) με φρούτα, φυτικούς βολβούς, χόρτα και σπανιότερα με ωμό κρέας, που το αφαιρούσαν (με δυσκολία) από τα οστά των ζώων και το μασούσαν επί πολλή ώρα.

Τα σχετικά παλαιοντολογικά ευρήματα καταγράφουν, μάλιστα, τις μεγάλες αλλαγές στην ανατομία και στη λειτουργία ορισμένων οργάνων του σώματος των προγόνων μας, που επήλθαν μετά τη χρήση της φωτιάς για το μαγείρεμα των τροφών. Οι πιο εντυπωσιακές από αυτές τις αλλαγές αφορούν τον όγκο και τη λειτουργία του εγκεφάλου και του πεπτικού συστήματος.

Ετσι, από τις πιο πρόσφατες παλαιοντολογικές και βιοανθρωπολογικές ανακαλύψεις επιβεβαιώνεται η τολμηρή επιστημονική εικασία, ότι η μαζική υιοθέτηση του μαγειρεμένου κρέατος στη διατροφή των προγόνων μας υπήρξε η αναγκαία βιολογική προϋπόθεση για την εκρηκτική εξέλιξη του εγκεφάλου τους. Διότι, βέβαια, είναι σαφές ότι ο ασυνήθιστα ογκώδης εγκέφαλος των πρώτων ανθρώπων αποτελούσε μια ασυνήθιστη εξελικτική «πολυτέλεια»: Ο υπερβολικά μεγάλος ανθρώπινος εγκέφαλος ήταν εξαρχής –και παραμένει– ένα εξαιρετικά απαιτητικό λειτουργικά και ενεργοβόρο όργανο γνώσης.

Πράγματι, μολονότι ο εγκέφαλός μας κατέχει μόλις το 2% της μάζας του σώματός μας, καταναλώνει περίπου το 20% έως 25% του συνολικού ενεργειακού αποθέματος του σώματός μας. Σύμφωνα με τη Λέσλι Αϊέλο (Leslie Aiello), κορυφαία παλαιοανθρωπολόγο και πρώην διευθύντρια του Wenner-Gren Foundation στη Νέα Υόρκη, ενός από τα σημαντικότερα κέντρα έρευνας της ανθρώπινης εξέλιξης, η κατανάλωση κρέατος παρείχε στους προγόνους μας την επιπλέον θερμιδική ενέργεια που απαιτούσε η καλή λειτουργία του υπερδιογκωμένου εγκεφάλου τους. Αυτή η εμφανής εξελικτική τάση αύξησης της εγκεφαλικής μάζας του γένους των Homo έπρεπε να αντισταθμιστεί με τη μείωση των ενεργειακών απαιτήσεων και άρα του όγκου ενός άλλου οργάνου του σώματός τους. Και το όργανο που έπεσε «θύμα» της προοδευτικής εγκεφαλοποίησης ήταν το έντερο!

«Είναι αδύνατον να συνυπάρχουν στον ίδιο οργανισμό ένας μεγάλος εγκέφαλος και ένα μεγάλο στομάχι. Ο οργανισμός των προγόνων μας κατανάλωνε το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας που διέθετε για την πέψη της τροφής, μέχρι τη στιγμή που ανακάλυψαν το κρέας. Είμαστε πεπεισμένοι ότι αυτή η αλλαγή στις διαιτολογικές συνήθειες των προγόνων μας συνέβη πριν από 2,3 εκατομμύρια χρόνια και υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρέασαν τη συνολική εξέλιξη του είδους μας», υποστηρίζει η Αϊέλο.

…στη μονοπωλιακή εκμετάλλευσή της

Συνεπώς, όσο μεγάλωνε ο εγκέφαλος των προγόνων μας έπρεπε, αντισταθμιστικά, να μικραίνει το έντερό τους, χωρίς εντούτοις να μειωθούν θεαματικά οι μεταβολικές λειτουργίες του για παραγωγή ενέργειας από την τροφή. Και η μόνη βιολογικά εύλογη και δοκιμασμένη λύση σε αυτό το δυσεπίλυτο δίλημμα είναι απλή: η κρεοφαγία.

Και το αποφασιστικό βήμα προς την ανθρώπινη κρεοφαγία θα συντελεστεί όταν οι πρόγονοί μας ανακαλύψουν το… μπάρμπεκιου. Οταν δηλαδή, πριν από περίπου 1 εκατομμύριο χρόνια, οι πρώτοι Homo άρχισαν να μαθαίνουν πώς να ψήνουν το κρέας στη φωτιά. Εκτοτε, αυτός ο αποκλειστικά ανθρώπινος τρόπος διατροφής θα επικρατήσει, όχι τόσο επειδή το μαγειρεμένο κρέας είναι πιο εύγευστο, αλλά μάλλον γιατί είναι πολύ πιο εύπεπτο από το ωμό. Επιπλέον, η μαγειρεμένη τροφή μειώνει σημαντικά τον χρόνο μάσησης και της πέψης που απαιτείται για την κατανάλωσή της.

Η εκμετάλλευση, ωστόσο, της φωτιάς για μια πιο εύπεπτη και υψηλότερης θερμιδικής αξίας διατροφή επέβαλλε όχι μόνο μια σειρά από ανατομικές προσαρμογές στην κρεοφαγία (π.χ. κατάλληλη οδοντοστοιχία, αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία του πεπτικού συστήματος και τη διαφοροποίηση ειδικών εγκεφαλικών κέντρων για τις γευστικές προτιμήσεις), αλλά και την ανάπτυξη εντελώς νέων κοινωνικών και τεχνολογικών δεξιοτήτων: ομαδικό κυνήγι, επινόηση κατάλληλων εργαλείων, καταμερισμό των εργασιών και διαφοροποίηση των κοινωνικών ρόλων στο εσωτερικό της ομάδας των κυνηγών τροφοσυλλεκτών. Ακόμη μια σαφής επιβεβαίωση του αποφασιστικού ρόλου που έπαιξε ο έλεγχος της φωτιάς (και η επινόηση της μαγειρικής) στη διεργασία της ανθρωποίησής μας.

Μια μη προβλέψιμη και απροσχεδίαστη εξελικτικά διεργασία που, ωστόσο, βασίστηκε στο γεγονός ότι οι άνθρωποι, από την εμφάνισή τους μέχρι σήμερα, έχουν το μονοπώλιο στη διαχείριση και την εκμετάλλευση των τόσο δημιουργικών όσο και καταστροφικών δυνάμεων της φωτιάς. Αν όντως γίναμε άνθρωποι εκμεταλλευόμενοι δημιουργικά τις δυνάμεις της φωτιάς, τότε οι οικονομικές και βιοπολιτικές καταχρήσεις στην εκμετάλλευση αυτών των δυνάμεων μπορούν κάλλιστα να μας καταστρέψουν. Οπως πολύ επώδυνα μας υπενθυμίζουν οι όλο και συχνότερες ανθρωπογενείς πυρκαγιές που καταστρέφουν όχι μόνο ζωτικούς για την επιβίωσή μας φυσικούς οικότοπους, αλλά και τις ανθρώπινες πολιτείες, που υποτίθεται ότι διαθέτουν υψηλή πυρασφάλεια.

Σε προηγούμενες ιστορικές εποχές, οι άνθρωποι είχαν την πολυτέλεια να αποδίδουν τις μεγάλες καταστροφές που ζούσαν στη «θεία δίκη», δηλαδή στη δίκαιη τιμωρία από τον –κατά τα άλλα– φιλεύσπλαχνο Δημιουργό των πάντων για τις αμαρτίες τους. Ο,τι μέχρι χθες ερμηνευόταν ως αποτέλεσμα υπερφυσικής θεοδικίας ή, έστω, θεϊκής τιμωρίας των ανθρώπων για την παραβίαση των μυστικών δυνάμεων της Φύσης, σήμερα πρέπει να καταλογιστεί αποκλειστικά στην ανθρώπινη ανευθυνότητα: στη σύγχρονη κρυπτοθεολογική εκδοχή της «αμαρτίας» ως επιστημονικής άγνοιας και τεχνολογικής ανεπάρκειας.