Η νέα εγκληματολογία των... serial killers

Σε συνέχεια των τελευταίων κειμένων μας για τις νευροβιολογικές και κοινωνικές προϋποθέσεις της χαρακτηριστικής ενδοειδικής πολεμικής βίας και ανθρωποκτόνου συμπεριφοράς, στο σημερινό άρθρο θα εστιάσουμε στην εξ ορισμού πιο ακραία περίπτωση εγκληματικής προσωπικότητας, αυτή των κατά συρροή δολοφόνων, αγγλιστί serial killers, οι οποίοι, χωρίς να έχουν καθόλου οικονομικά ή άλλα συνήθη και εύλογα εγκληματικά κίνητρα, δολοφονούν με τρόπο απάνθρωπο, ψυχρό και βάναυσο τα θύματά τους (τουλάχιστον τρία διαδοχικά δολοφονημένα άτομα).

Μία ιδιαιτέρως αποκρουστική, αλλά καθόλου σπάνια δολοφονική συμπεριφορά, που συνήθως θεωρούμε, εσφαλμένα, ότι εκδηλώνεται από έναν εντελώς νέο ή, έστω, σχετικά πρόσφατο τύπο στυγνού εγκληματία, επειδή τα φαινόμενα των κατ’ επανάληψη ανθρωποκτονιών στις μεγαλουπόλεις άρχισαν να καταγράφονται και να αναλύονται επιστημονικά μόνο κατά τη δεκαετία του 1970.

Πάντως, η πρώτη συστηματική και ιδιαιτέρως διαφωτιστική παρουσίαση πλήθους περιπτώσεων τέτοιων διαδοχικών δολοφονιών και, κυρίως, της πολύ μεγάλης εγκληματολογικής αξίας τής, τότε, νέας ερευνητικής μεθόδου των ψυχολογικών και εγκληματικών προφίλ για την ταυτοποίηση πολλών διάσημων serial killers, βρίσκεται στο βιβλίο «Στο μυαλό των σίριαλ-κίλερς», που κυκλοφορεί εξαιρετικά μεταφρασμένο από τις εκδόσεις Μελάνι.

Ενα πολύ επιτυχημένο διεθνώς βιβλίο, που γράφτηκε το 1995 από τον Τζον Ντάγκλας, διάσημο ψυχολόγο-εγκληματολόγο και ειδικό πράκτορα του FBI, που θεωρείται ο αδιαμφησβήτητος πρωταγωνιστής τόσο για την καθιέρωση, την ευρύτερη αποδοχή στις ΗΠΑ, αλλά και διεθνώς, αυτού του νέου μοντέλου αστυνομικής διερεύνησης και ταυτοποίησης των ενόχων για τις κατ’ εξακολούθηση ανθρωποκτονίες.

Ιδού πώς περιγράφει ο ίδιος Ντάγκλας στο βιβλίο του αυτό το εγκληματολογικά πρωτόγνωρο φαινόμενο: «Τα τελευταία χρόνια έχει κάνει την εμφάνισή του ένα νέο είδος δολοφόνου, ο κατά συρροή δολοφόνος. Δεν σταματάει μέχρι να συλληφθεί ή να σκοτωθεί. Μαθαίνει από τις εμπειρίες του. Τείνει να γίνεται όλο και καλύτερος στην εκτέλεση της πράξης του. Βελτιώνει τις κινήσεις από φόνο σε φόνο».

Ωστόσο, όπως παραδέχεται και ο συγγραφέας, δεν πρόκειται για ένα ιστορικά καινοφανές ή πρόσφατο φαινόμενο, αφού από το 1880 ήταν πολύ γνωστή η περίπτωση του Τζακ του Αντεροβγάλτη, και επισημαίνει ότι «οι διαδοχικοί φόνοι μπορεί στην πραγματικότητα να είναι πολύ παλαιότερο φαινόμενο απ’ όσο γνωρίζουμε». Κάτι που, πιο πρόσφατα, επιβεβαιώθηκε από αρκετές νέες έρευνες και ιστορικές ανασυγκροτήσεις τέτοιων ακραίων φονικών συμπεριφορών από κατά συρροή δολοφόνους, που έδρασαν κατά την Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα.

Το νευροεγκληματολογικό προφίλ των serial killers

Για κάποιες επιστημονικά έγκυρες απαντήσεις στο αποφασιστικό ερώτημα, γιατί και κυρίως σε ποιες παθολογικές συνθήκες (νευροψυχολογικές και κοινωνικές) ένας άνθρωπος γίνεται serial killer, θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα, όταν οι εξελίξεις των νευροεπιστημών θα επιτρέψουν την ανάδυση, σταδιακά, μιας εντελώς νέας τεχνοεπιστημονικής προσέγγισης αυτών και άλλων λιγότερο ακραίων των ανθρώπινων εγκληματικών συμπεριφορών.

Το αίνιγμα πώς ακριβώς εμπλέκεται η (δυσ-)λειτουργία του εγκεφάλου των serial killers ή σε ποιο βαθμό τα τραυματικά τους βιώματα ευθύνονται για τις εγκεφαλικές δυσλειτουργίες και για την ακαταγώνιστή ανάγκη τους να σχεδιάζουν επιμελώς και να εκτελούν ψυχρά και κατ’ επανάληψη τις εγκληματικές πράξεις τους, ασκεί μια ακαταμάχητη γοητεία στους εγκληματολόγους νευροεπιστήμονες. Αραγε, γνωρίζοντας τα εγκεφαλικά κυκλώματα ή τα «κέντρα» αυτής της πολύ εγκληματικής συμπεριφοράς, θα μπορούμε, στο μέλλον, να εντοπίζουμε τους δράστες και να προβλέπουμε τα εγκλήματά τους; Σε αυτά ακριβώς τα ερωτήματα επιχειρούν να απαντήσουν τις τρεις τελευταίες δεκαετίες οι νευροεγκληματολογικές έρευνες.

Κοινός παρονομαστής και θεμελιακό επιχείρημα για την υποστήριξη των διαφόρων ερευνητικών προγραμμάτων της εγκληματολογικής νευροεπιστήμης είναι ότι: αν, όπως όλα δείχνουν, ορισμένες δομές και νευρωνικά λειτουργικά κυκλώματα του εγκεφάλου μας παίζουν αποφασιστικό ρόλο σε κάθε συνειδητή ή υποσυνείδητη επιλογή και συμπεριφορά μας, τότε σε αυτές τις εγκεφαλικές δομές θα πρέπει, σε τελευταία ανάλυση, να αναζητήσουμε τα αίτια για το πώς διαμορφώνεται και εκδηλώνεται η κάθε ακραία φονική, έκνομη ή παραβατική συμπεριφορά μας.

Για παράδειγμα, οι νευροαπεικονιστικές έρευνες του James Fallon σε εγκεφάλους πολλών ατόμων με διαγνωσμένες εγκληματικές ψυχοπαθολογικές συμπεριφορές έδειξαν ότι αυτά τα άτομα παρουσίαζαν σαφή συρρίκνωση των αποφασιστικών εγκεφαλικών δομών, του νεοφλοιού και του μεταιχμιακού συστήματος, που σχετίζονται με τον έλεγχο του θύμου και της επιθετικότητας, καθώς και με την εκδήλωση ενσυναίσθησης.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τις πιο πρόσφατές νευροεγκληματολογικές αναλύσεις, θα πρέπει να υπάρχουν κάποιες σαφείς και ορατές διαφορές μεταξύ των φυσιολογικών και των εγκληματικών εγκεφάλων. Ανατομικές και λειτουργικές διαφοροποιήσεις που, σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό, υποτίθεται ότι εξηγούν και, ενδεχομένως, ευθύνονται για τις ορατές συμπεριφορικές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στους νομοταγείς πολίτες και τους εγκληματίες.

Από τα εγκεφαλικά στα βιοπολιτικά εγκλήματα

Ολα αυτά οδηγούν, σχεδόν γραμμικά, στη σύγχρονη και ιστορικά πρωτοφανή νευροεγκληματολογική πολιτική, η οποία επιχειρεί να μετατρέψει σε καθημερινές «αντεγκληματικές» πρακτικές όλα όσα ανακαλύπτουμε για τα βαθύτερα εγκεφαλικά ή τα νευροψυχολογικά αίτια της ατομικής και της κοινωνικής εγκληματικότητας.

Και η προοπτική μιας πανίσχυρης βιοεξουσίας, που θα είναι σε θέση όχι μόνο να γνωρίζει τα ιδιαίτερα νευρολογικά-εγκεφαλικά χαρακτηριστικά των πολιτών, αλλά και να προδιαγράφει (μέσω της νέας νευροτεχνολογίας) τις πιθανές εγκληματικές συμπεριφορές των υπόπτων, αποτελεί μια ρεαλιστική προοπτική. Μία πρωτοφανής πολιτική δυνατότητα διαρκούς αστυνόμευσης, που προκύπτει ως άμεση συνέπεια των πρόσφατων ερευνών και των πολύ εντυπωσιακών κατακτήσεων της νευροτεχνολογίας σχετικά με τον ανθρώπινο… «εγκληματικό εγκέφαλο».

Oσο παράξενο κι αν φαίνεται, σήμερα το φουτουριστικό σενάριο των εξατομικευμένων ή μαζικών «εγκεφαλοσκοπήσεων» με στόχο την αποκάλυψη της ενδεχόμενης εγκληματικής ταυτότητας ενός ατόμου και, στο μέλλον, των εγκληματικών προδιαθέσεων των πολιτών, δεν αποτελεί πλέον ένα άπιαστο όνειρο ή έναν εφιάλτη επιστημονικής φαντασίας, επειδή στηρίζεται αφενός στην ταχύτατη πρόοδο της νευροεγκληματολογίας και αφετέρου στη διαρκή βελτίωση των τεχνικών ανίχνευσης των εγκληματικών εγκεφάλων.

Πράγματι, χάρη στις νέες νευροτεχνολογίες είναι ήδη ορατή η προοπτική μιας πανίσχυρης βιοεξουσίας που θα είναι σε θέση να αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες ως ανώνυμες νευροβιολογικές μαριονέτες, και όχι ως «πρόσωπα» που έχουν συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα και είναι υπεύθυνα για τις πράξεις τους.

Σημείο καμπής για αυτές τις βιοπολιτικές εξελίξεις ήταν οι νέες νευροτεχνολογίες, η επινόηση και η ανάπτυξη δηλαδή νέων απεικονιστικών μηχανών που, πρώτη φορά, επέτρεψαν στους νευροεπιστήμονες να ανοίξουν το μέχρι χθες αδιαφανές «μαύρο κουτί» του εγκεφάλου.

Οι πιο γνωστές από αυτές τις νευροαπεικονιστικές τεχνικές είναι η αξονική υπολογιστική τομογραφία (CT scan) και η μαγνητική τομογραφία (MRI), οι οποίες επιτρέπουν την ακριβή και λεπτομερή περιγραφή της αρχιτεκτονικής των βασικών εγκεφαλικών μας δομών. Ενώ για τη ζωντανή απεικόνιση των λειτουργιών και των σχέσεων μεταξύ αυτών των εγκεφαλικών δομών επινοήθηκαν οι τεχνικές τομογραφίας εκπομπής ποζιτρονίων (PET), καθώς και η περιβόητη λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI). Επιπλέον, οι νευροεπιστήμονες μπορούν να καταφεύγουν και σε ακόμα δύο τεχνικές: στη μέθοδο της Μαγνητοεγκεφαλογραφίας (MEG) και στη μέθοδο του Διακρανιακού Μαγνητικού Ερεθισμού (TMS).

Στις μέρες μας, λοιπόν, είναι απολύτως εφικτός ο ακριβής τοπολογικά και λειτουργικά εντοπισμός τόσο των βασικών εγκεφαλικών διεργασιών όσο και των επιμέρους εγκεφαλικών κυκλωμάτων που τις εκτελούν. Κάτι που μόλις πριν από έναν αιώνα θα έμοιαζε εντελώς ανέφικτο, τόσο επιστημονικά όσο και τεχνολογικά. Με αποτέλεσμα να κυριαρχούν διάφορες, αντεπιστημονικές θεωρίες και κατασταλτικές πρακτικές κατά της εγκληματικότητας.

Υποτίθεται ότι πρόκειται για ξεπερασμένες «επιστημονικές» θεωρίες περί φυσικής εγκεφαλικής ή εκ γενετής προδιάθεσης για εγκληματικότητα, καθώς και οι πρακτικές αστυνόμευσης που νομιμοποιούνται και βασίζονται σε αυτές τις δήθεν οριστικά διαψευσμένες θεωρίες, που, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, παραμένουν ενοχλητικά επίκαιρες και απειλητικές έως τις μέρες μας.

Από το 1988 η ειδική επιτροπή του FBI θα καθορίσει τα 4 βασικά γνωρίσματα της εγκληματικής συμπεριφοράς ενός κατά συρροή δολοφόνου:

1. Διακριτικό χαρακτηριστικό αυτής της εγκληματικής συμπεριφοράς είναι οι κατ’ επανάληψη ανθρωποκτονίες περισσότερων των δύο ατόμων 
2. Ο κατά συρροή δολοφόνος είναι σχεδόν πάντα άνδρας και δεν έχει προσωπική σχέση με τα θύματά του 
3. Οι διαδοχικές δολοφονίες δεν είναι εγκλήματα πάθους, ούτε προκαλούνται από τη συμπεριφορά των θυμάτων 
4. Ποτέ δεν υπάρχει κάποιο σαφές ωφελιμιστικό ή οικονομικό κίνητρο. Εκτοτε, ο αριθμός των serial killers θα αυξηθεί εντυπωσιακά σε όλες σχεδόν τις οικονομικά ανεπτυγμένες μεγαλουπόλεις του πλανήτη