Το κοινό ανθρώπινο στίγμα της εμπόλεμης ζώνης

Πώς επηρεάζονται οι δομές και οι λειτουργίες του εγκεφάλου μας από την ιδιαιτέρως απειλητική και τραυματική εμπειρία του πολέμου; Στα προηγούμενα άρθρα, είδαμε ότι όταν ο εγκέφαλός μας βρίσκεται αντιμέτωπος με πολύ επώδυνες και επισφαλείς καταστάσεις, όπως π.χ. οι πολεμικές συρράξεις και οι μεγάλες φυσικές ή κοινωνικές καταστροφές, δεν καταφέρνει πάντοτε να διαχειριστεί το μεγάλο άγχος ή να ελέγξει τον πανικό που του προκαλούν αυτές οι καταστροφικές εμπειρίες, ώστε να αντιδράσει με τρόπο ισορροπημένο και αποτελεσματικό (βλ. «Μηχανές του Νου», 07.10.23 και 14.10.23).

Ειδικότερα, η αδυναμία διαχείρισης της πολεμικής βίας όταν γίνεται χρόνια, τείνει να εκδηλώνεται με μια σειρά από ψυχοπαθολογικά συμπτώματα: από τις συνήθεις νευρώσεις ή ήπιες διαταραχές μέχρι τις πιο σοβαρές πολεμικές ψυχώσεις και τα αθεράπευτα πολεμικά τραύματα. Αραγε, πώς αντιμετωπίζουμε νοητικά και συναισθηματικά την πληροφορία ότι, τουλάχιστον, 4.137 Παλαιστίνιοι είναι νεκροί από τους ισραηλινούς βομβαρδισμούς στη Λωρίδα της Γάζας, τις πρώτες 14 ημέρες από την έναρξη του τρέχοντος πολέμου του Ισραήλ στη Χαμάς, ενώ τουλάχιστον 1.400 Ισραηλινοί σκοτώθηκαν στο από τις επιθέσεις της Χαμάς σε ισραηλινό έδαφος; Τουλάχιστον 5.537 νεκροί, στην πλειονότητά τους γυναίκες και παιδιά, είναι, μέχρι στιγμής, τα θύματα τυφλών τρομοκρατικών χτυπημάτων, και όχι μιας δήθεν ηρωικής στρατιωτικής σύρραξης.

Σε κάθε πολεμική σύρραξη, η στοχοθέτηση και η δολοφονία αμάχων, η πρόκληση ανθρώπινου πόνου, μέσω βομβαρδισμών, και οι καταστροφές των ζωτικής σημασίας υποδομών, αποτελούν εγκλήματα πολέμου, που παραβιάζουν καταφανώς όλες σχεδόν τις συνθήκες της Σύμβασης της Γενεύης, που ορίζει ρητά όχι μόνο την προστασία των αμάχων, αλλά απαγορεύει και τη χρήση ορισμένων ιδιαίτερα καταστροφικών όπλων, όπως π.χ. οι τυχαίοι βομβαρδισμοί σε πυκνοκατοικημένες ζώνες, οι βόμβες διασποράς ή οι νάρκες ξηράς σε πόλεις.

Σύμφωνα λοιπόν με τις διεθνείς συνθήκες, το να γίνονται στόχος πολεμικών επιθέσεων οι άμαχοι πληθυσμοί ή οι αναγκαίες υποδομές για την επιβίωσή τους, είναι όχι απλώς εγκλήματα πολέμου, αλλά και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Αν, μάλιστα, ο απώτερος στόχος αυτών των πολεμικών επιχειρήσεων είναι ο μαζικός αφανισμός ενός πληθυσμού με βάση τα κοινά ιστορικά, εθνοτικά ή θρησκευτικά χαρακτηριστικά του, τότε πρόκειται για γενοκτονία: δηλαδή όχι μόνο για μία ανείπωτη πολεμική βαρβαρότητα, αλλά για την εσκεμμένη «εθνοτική κάθαρση», όπου τα θύματα του χθες μπορεί κάλλιστα να είναι οι σημερινοί θύτες, οι οποίοι ενδέχεται, στο μέλλον, να γίνουν ξανά θύματα, σε έναν πολεμικά ατελέσφορο κύκλο αίματος.

Bιο-ανθρωπολογικές ρίζες των πολεμικών πρακτικών

Μήπως, τελικά, η εμπόλεμη κατάσταση είναι ανθρωπολογικά μοιραία; Και ο πόλεμος, ως ένα πανταχού παρόν και υποτίθεται διαχρονικά επαναλαμβανόμενο ιστορικό φαινόμενο, αποτελεί πεπρωμένο για το ανθρώπινο είδος; Με άλλα λόγια, η πολεμική βία και η ομαδική επιθετικότητα είναι οι διαχρονικές εκφράσεις μιας «ανθρώπινης πολύ ανθρώπινης» φυσικής αναγκαιότητας ή, αντίθετα, είναι οι πιο όψιμες και «αφύσικές» εκδηλώσεις της ανθρώπινης επιθετικότητας, από τη Νεολιθική Εποχή μέχρι σήμερα; Μια ευλογοφανή και επιστημονικά τεκμηριωμένη απάντηση σε αυτό το αποφασιστικό και διαχρονικά επίκαιρο ερώτημα, θα μπορούσε να την αναζητήσει κανείς στην προϊστορία των συλλογικών επιθετικών συμπεριφορών του ανθρώπινου είδους.

Υπάρχουν, άραγε, σαφή παλαιοντολογικά δεδομένα για την παρουσία ή όχι πολέμων κατά την Παλαιολιθική Εποχή; Οσο περίεργο κι αν ακούγεται, οι μέχρι σήμερα παλαιοντολογικές και ανθρωπολογικές έρευνες δεν επιβεβαιώνουν την παρουσία πολέμων μεταξύ των ολιγάριθμων ομάδων ή των πιο πολυάριθμων ανθρώπινων πληθυσμών που ζούσαν την Παλαιολιθική Εποχή. Πράγματι, από πλήθος μελετών προκύπτει ότι οι εξισωτικές και, εν πολλοίς, ειρηνικές κοινότητες των κυνηγών τροφοσυλλεκτών της Παλαιολιθικής Εποχής, δεν είχαν καμία βιολογική ή κοινωνική ανάγκη να προσφεύγουν σε οργανωμένες πολεμικές συρράξεις.

Τα πρώτα παλαιοντολογικά τεκμήρια συχνών πολέμων –όπως π.χ. τραύματα από λίθινα όπλα σε ανθρώπινους σκελετούς που βρέθηκαν σε ομαδικούς τάφους, και ευρήματα νέων πρωτόγονων όπλων– εμφανίζονται μόνο μετά τη νεολιθική επανάσταση. Οι μαρτυρίες μεγάλων και συχνών πολεμικών συρράξεων σχετίζονται άμεσα με τη μαζική υιοθέτηση,κατά την Νεολιθική εποχή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας από αρκετούς ανθρώπινους πληθυσμούς. Ο πόλεμος, λοιπόν, ως μία νέα, πολύ ιδιαίτερη και κοινωνικά οργανωμένη διαχείριση της ανθρώπινης βίας-επιθετικότητας, εμφανίζεται ιστορικά μαζί με την μόνιμη εγκατάσταση σε μία περιοχή και με τη δημιουργία των πολύ πιο εξουσιαστικών και ανταγωνιστικών κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπινων πληθυσμών, που, σταδιακά, εγκατέλειψαν τη νομαδική ζωή και τα ήθη των προγόνων τους.

Εντούτοις, αξίζει να σημειωθεί ότι δεν συμφωνούν όλοι οι ερευνητές με αυτή την προσέγγιση περί εξελικτικής ασυνέχειας, που συνεπάγεται μία μάλλον ιστορική-κοινωνιολογική παρά μια αμιγώς βιολογική εξήγηση τόσο για την ανάδυση όσο και την σχεδόν καθολική επικράτηση, πρόσφατα, των ανθρώπινων πολεμικών πρακτικών. Διάσημοι επιστήμονες όπως οι L. H. Keeley, R. W. Wrangham, D. Peterson, S. Pinker, E. O. Wilson κ.ά., θεωρούν ότι ο πόλεμος είναι ένα συνεχές, καθολικό και διαχρονικό βιολογικό φαινόμενο, αφού αποτελεί την έκφραση είτε των «πολεμοχαρών» γονιδίων είτε των «πολεμοχαρών» εγκεφάλων του ανθρώπινου είδους, ή και τα δύο.

Είμαστε «εκ φύσεως» πολεμοχαρείς δολοφόνοι;

Σύμφωνα με αυτούς τους ειδήμονες, τόσο η μεγάλη επιθετικότητα και η βία όσο και ο έντονος φόβος, το άγχος και ο πανικός που επιδεικνύουν οι άνθρωποι σε συνθήκες πολέμου, αποτελούν πολύ οικεία και αναμενόμενα ανθρώπινα αισθήματα που έχουν τις βαθύτατες και άρα αδιαφανείς ρίζες τους στην ιδιαίτερη και αδιάληπτη βιολογική μας εξέλιξη.

Ομως, όπως γράφει ο E. O. Wilson στο ενδιαφέρον βιβλίο του «Για την ανθρώπινη φύση» (κυκλοφορεί από εκδ. Λέξημα): «Η επιθετικότητα του ανθρώπου δεν είναι κάποιο σκοτεινό αγγελικό ελάττωμα ούτε κτηνώδες ένστικτο. Δεν είναι ούτε παθολογικό σύμπτωμα, λόγω της ανατροφής σε ένα εχθρικό περιβάλλον» και... «Παρ’ όλο που έχουμε αξιοσημείωτη προδιάθεση για επιθετική συμπεριφορά, απέχουμε πολύ από το να αυτοχαρακτηριστούμε ως το πιο βίαιο ζώο». Τι μας αποκαλύπτει αυτή η απρόσμενη κοινωνιοβιολογική προσπάθεια «αυστηρής» οριοθέτησης της ανθρώπινης επιθετικής συμπεριφοράς από τη ζωική; Μας αποκαλύπτει το καλά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι η εξήγηση της επιθετικής συμπεριφοράς των πιο περίπλοκων βιολογικά και κοινωνικά οργανισμών, όπως ο άνθρωπος, εξαρτάται από το περιβάλλον, και όχι αποκλειστικά από τα γονίδια ή τον εγκέφαλό τους.

Γιατί, άραγε, οι περισσότεροι άνθρωποι όταν μεγαλώνουν ή βρεθούν σε πολεμικές συνθήκες, εκδηλώνουν κάποιες ακραίες φοβικές ή\και επιθετικές αντιδράσεις άγνωστες στο υπόλοιπο ζωικό βασίλειο; Μήπως, λόγω της αναπτυγμένης νοημοσύνης και κυρίως της αυτοσυνείδησής του, ο Homo sapiens θα έπρεπε να χαρακτηριστεί ως το πλέον τρομοκρατημένο και, ταυτοχρόνως, το πιο τρομοκρατικό πλάσμα πάνω στη Γη;

Πάντως, όπως προκύπτει από τις πιο πρόσφατες έρευνες της ηθολογίας, της βιοψυχολογίας και των νευροεπιστημών, κάθε ανθρώπινο ον διαθέτει όντως μια βιολογική προδιάθεση στο να εκδηλώνει τόσο επιθετική όσο και φοβική συμπεριφορά. Αντίθετα όμως με ό,τι βλέπουμε στις ταινίες τρόμου, αυτή η βιολογική μας προδιάθεση δεν είναι συνήθως αιμοδιψής ή παράλογη· μπορεί διαρκώς να αναρυθμίζεται και να προσαρμόζεται στις εξωτερικές συνθήκες, ώστε να εξυπηρετεί καλύτερα τις ανάγκες μας για επιβίωση.

Και όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, η προοπτική μιας πανίσχυρης βιοεξουσίας που θα προδιαγράφει (επιστημονικά) τα χαρακτηριστικά των δολοφόνων και θα είναι ικανή να διαχειρίζεται πλέον όλους τους ανθρώπους ως ανώνυμες βιολογικές μαριονέτες και όχι ως «πρόσωπα» υπεύθυνα για τις πράξεις τους, αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο που εγκυμονεί η εντυπωσιακή πρόοδος των γνώσεων μας για τον «εγκληματικό» ανθρώπινο εγκέφαλο.