Οπενχάιμερ: Από την ατομική φυσική στον πυρηνικό όλεθρο

Το φιλμ «Oppenheimer» είναι η νέα κινηματογραφική αφήγηση της ζωής, της διανοητικής-συναισθηματικής περιπέτειας, αλλά και της τραγικής εποχής του «πατέρα της ατομικής βόμβας». Σκηνοθέτης αυτής της βιογραφικής ταινίας είναι ο Βρετανός Κρίστοφερ Νόλαν, ο οποίος έγραψε το σενάριο της τελευταίας του ταινίας βασιζόμενος στο βιβλίο «American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer». Αυτή η γοητευτική και βραβευμένη με το βραβείο Πούλιτζερ βιογραφία των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν κυκλοφόρησε στα αγγλικά το 2005, ενώ η μετάφρασή της κυκλοφορεί, από το 2008, και στα ελληνικά από τις εκδ. Τραυλός. Πρόκειται για την πληρέστατη βιογραφία του διάσημου σε όλο τον κόσμο Αμερικανού θεωρητικού φυσικού, ο οποίος, κατά τα τέλη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία των δύο πυρηνικών βομβών που ισοπέδωσαν τις ιαπωνικές πόλεις της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι.

Και μολονότι ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ δεν «επινόησε» την ατομική βόμβα, ούτε και ευθύνεται ο ίδιος για τη στρατηγική επιλογή των ΗΠΑ για τη ρίψη των ατομικών βομβών στην Ιαπωνία ή για τις καταστροφικές γεωπολιτικές συνέπειες του ανταγωνισμού για τους πυρηνικούς εξοπλισμούς μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε αναμφίβολα ο ιθύνων επιστημονικά νους και βασικός πρωταγωνιστής για την υλοποίηση του άκρως απόρρητου αμερικανικού «Προγράμματος Μανχάταν» που οδήγησε, αφ’ ενός, στη δημιουργία των νέων πυρηνικών όπλων και, αφ’ ετέρου, στη μεταπολεμική τελειοποίηση των μηχανών παραγωγής ατομικής ενέργειας για οικονομικούς και γεωπολιτικούς σκοπούς.

Ομως, ενώ σε συνθήκες πολέμου το «Πρόγραμμα Μανχάταν» προέκυψε, χρηματοδοτήθηκε απλόχερα και, εκ των υστέρων, νομιμοποιήθηκε διεθνώς ως η προσπάθεια των ΗΠΑ (και των Βρετανών συμμάχων τους) να προλάβουν τα σατανικά σχέδια και τις δόλιες κινήσεις της ναζιστικής Γερμανίας για τη δημιουργία πυρηνικών όπλων, η μεταπολεμική του ανάπτυξη ισοδυναμεί με την είσοδο της ανθρωπότητας στη νέα ιστορική εποχή της «Big Science»: δηλαδή των πολεμικών και ενεργειακών εφαρμογών της «Μεγάλης Επιστήμης» για την επίτευξη της παγκόσμιας… ειρήνης και ευημερίας! Κάτι που αναδεικνύεται επαρκώς από τον Νόλαν στην κινηματογραφική αφήγηση αυτών των τραγικών γεγονότων, μέσα από τη ζωή και το έργο του Οπενχάιμερ.

Πράγματι, κατά τον Νόλαν, η καλύτερη καταγγελία του παραδόξου της πλανητικής επιβολής της ειρήνης μέσω του πολλαπλασιασμού των ολέθριων πυρηνικών όπλων είναι η απρόσμενη (;) μεταστροφή πορείας του Οπενχάιμερ: από πρωταγωνιστής στη δημιουργία των πρώτων ατομικών βομβών, θα μετατραπεί, μετά το τέλος του πολέμου, σε ανυποχώρητο ειρηνιστή και υπέρμαχο των διεθνών συμφωνιών για την εξάλειψή τους.

Οταν η πυρηνική Φυσική μετουσιώνεται σε τεχνολογία

Οι εφαρμογές της πυρηνικής τεχνοεπιστήμης ως βασικού εργαλείου πολεμικής και οικονομικής εξουσίας έχουν μια μακρά ιστορία που σχετίζεται με την εκρηκτική ανάπτυξη, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, των επιστημονικών γνώσεων και των τεχνικών της νέας πυρηνικής Φυσικής, η οποία έκανε την εμφάνισή της στις αρχές του εικοστού αιώνα με τις εκπληκτικές, τότε, ανακαλύψεις του Νεοζηλανδού Ernest Rutherford σχετικά με τη δομή των ατόμων. Ομως, η μικροφυσική θεμελιώθηκε ως ένα νέο και ιδιαίτερα διαφωτιστικό επιστημονικό πεδίο έρευνας μόνο όταν ο νεαρός Δανός φυσικός Niels Bohr, συνεργάτης του E. Rutherford, περιέγραψε και υπολόγισε τις τροχιές των ηλεκτρονίων, θέτοντας τα θεμέλια για την κβαντική θεωρία της δομής και της συμπεριφοράς του μικρόκοσμου.

Στις 12.7.1945 έγινε στις ΗΠΑ η πρώτη επιτυχημένη δοκιμή μιας βόμβας πλουτωνίου, ενώ έναν μήνα μετά, η πρώτη επιτυχής δοκιμή μιας βόμβας ουρανίου, την οποία μάλλον σαδιστικά είχαν βαφτίσει «Little boy». Ποιες επιστημονικές και πολιτικές εξελίξεις οδήγησαν, αφ’ ενός, στη δημιουργία και, αφ’ ετέρου, στη χρήση αυτών των δύο νέων πυρηνικών όπλων στην Ιαπωνία;

Εκτοτε, οι εξελίξεις στη μικροφυσική υπήρξαν καταιγιστικές: δημιουργήθηκαν οι φασματογράφοι μάζας, οι ηλεκτροστατικές γεννήτριες και οι μεγάλοι επιταχυντές σωματιδίων και, το 1930 στην Καλιφόρνια, το κύκλοτρο του Ernest O. Lawrence, ένα όργανο που επιτρέπει όχι πια την ευθύγραμμη αλλά κυκλική επιτάχυνση των υποατομικών σωματιδίων (πρωτονίων).

Τεχνολογικές-εργαστηριακές καινοτομίες που οδήγησαν, το 1932, στην ανακάλυψη στον πυρήνα των ατόμων των νετρονίων, ηλεκτρικά ουδέτερων σωματιδίων που έχουν την ίδια μάζα με τα πρωτόνια αλλά χωρίς ηλεκτρικό φορτίο και τα οποία θα μπορούσαν -στο μέλλον και με την κατάλληλη τεχνολογία- να χρησιμοποιηθούν ως «βλήματα» που επιφέρουν δραστικές μεταβολές στη δομή των ατόμων. Εξάλλου, το 1934, στο Παρίσι ο Frederic Joliot και η Irene Curie ανακάλυψαν τη ραδιενέργεια που παράγεται από τον βομβαρδισμό με «σωματίδια α», ενώ την ίδια χρονιά στη Ρώμη ο νεαρός φυσικός Enrico Fermi ανακάλυψε ένα ανάλογο φαινόμενο που προκαλείται από βομβαρδισμό με νετρόνια. Τα ηλεκτρικά ουδέτερα νετρόνια, μάλιστα, όπως έδειξε πρώτος ο Fermi, είναι σε σχέση με τα άλλα υποατομικά σωματίδια πολύ πιο αποτελεσματικά και οικονομικά (ενεργειακά) «βλήματα» για την εισβολή στους πυρήνες των ατόμων.

Χάρη σε αυτές τις πρώτες εργαστηριακές πυρηνικές αντιδράσεις άνοιξε ο δρόμος για την επινόηση μιας νέας πυρηνικής τεχνολογίας. Εκρηκτικές θεωρητικές και τεχνολογικές εξελίξεις, που καθιστούσαν θεωρητικά εφικτή, στο άμεσο μέλλον, τη σκόπιμη και ελεγχόμενη «σχάση» ή διάσπαση των πυρήνων ορισμένων ατόμων, και ίσως, στο απώτερο μέλλον, τη «σύντηξή» τους, δύο φυσικές διεργασίες που, όταν πραγματοποιούνται μαζικά, απελευθερώνουν ασύλληπτες ποσότητες ενέργειας!

Πάντως, μέχρι το 1939, δεν υπήρχε καμία βεβαιότητα ή, έστω, κάποια εγγύηση ότι η ελεγχόμενη αλυσωτή αντίδραση μετά τη σχάση των ατομικών πυρήνων που θα καθιστούσε εφικτή την πολεμική ή οικονομική εκμετάλλευση της πυρηνικής ενέργειας από τον άνθρωπο είναι όντως τεχνολογικά εφικτή. Παρ’ όλα αυτά, επειδή βρισκόμαστε στα πρόθυρα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε πολλές αναπτυγμένες χώρες οι σχετικές έρευνες κρίθηκαν «υψίστου εθνικού ενδιαφέροντος πολεμικά μυστικά». Ομως, η εμπλοκή αυτών των ευρωπαϊκών χωρών στον πόλεμο θα επιβραδύνει ή θα σταματήσει ολοσχερώς τις εξελίξεις σε αυτόν τον ερευνητικό τομέα.

Μόνο οι ΗΠΑ, λόγω της καθυστερημένης εμπλοκής τους στον πόλεμο, είχαν τη χρονική πολυτέλεια, το επαρκές επιστημονικό δυναμικό και την οικονομική άνεση να επενδύσουν ταχύτερα και αποτελεσματικότερα στην έρευνα των πυρηνικών όπλων. Και πράγματι, εκεί θα δημιουργηθεί και θα λειτουργήσει επιτυχώς, στις 2 Δεκεμβρίου 1942, ο πρώτος πυρηνικός αντιδραστήρας CP-1 (Chicago Pile-1), που δημιουργήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου από τον κορυφαίο Ιταλό πυρηνικό φυσικό Enrico Fermi, ο οποίος είχε πια μεταναστεύσει και ζούσε στις ΗΠΑ.

Η ναζιστική Γερμανία, αντίθετα, είχε αποδεκατίσει, εξορίσει και υποβαθμίσει το άλλοτε κορυφαίο επιστημονικό της δυναμικό σε αυτόν τον ερευνητικό τομέα και ασφαλώς δεν διέθετε τους αναγκαίους οικονομικούς ή τους ανθρώπινους πόρους, δηλαδή τους κορυφαίους επιστήμονες και τεχνικούς που απαιτούνταν για να προχωρήσει γρήγορα στην ανάπτυξη κάποιας πυρηνικής τεχνολογίας. Επομένως, είναι μάλλον ένας προπαγανδιστικός μύθος το ότι διέθετε, τότε, κάποια «κρυφά» πυρηνικά όπλα. Ενα ανεπιβεβαίωτο προπαγανδιστικό μύθευμα που, εν τούτοις, εξυπηρετούσε μια χαρά τόσο τη ναζιστική προπαγάνδα όσο και την ανάπτυξη και τη χρήση των πυρηνικών όπλων από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους!

Οσο για τη Σοβιετική Ενωση, μολονότι διέθετε μια πρωτοποριακή ομάδα σπουδαίων πυρηνικών φυσικών, πολύ σύντομα αναγκάστηκε να διακόψει τις έρευνές της λόγω της εκτεταμένης εισβολής των ναζιστικών στρατευμάτων. Μόνο καθυστερημένα, τον Δεκέμβριο του 1946, θα δημιουργηθεί και θα λειτουργήσει ο πρώτος σοβιετικός πυρηνικός αντιδραστήρας.

Η νέα πλανητική τάξη ως ισορροπία του τρόμου

Παρά το γεγονός ότι δεν υπήρχε, ακόμη, κάποιος άμεσος ή ορατός κίνδυνος δημιουργίας πυρηνικών όπλων από τη Γερμανία και τους συμμάχους της, οι ΗΠΑ προχώρησαν ταχύτατα στη δημιουργία και, ακόμη χειρότερα, στην εγκληματική χρήση των νέων πυρηνικών τους όπλων, όχι τόσο για να σφραγίσουν το τέλος του πολέμου όσο για να επιβάλουν πλανητικά τον ρόλο τους ως κυρίαρχου και ρυθμιστή της νέας μεταπολεμικής παγκόσμιας τάξης.

Αρχικά η δυνατότητα ανάπτυξης και κατασκευής των νέων πυρηνικών όπλων στις ΗΠΑ ανατέθηκε από ίδιο τον πρόεδρο των ΗΠΑ σε μια ολιγομελή «Συμβουλευτική Επιτροπή για το Ουράνιο» που, το 1940, εντάχθηκε στην ευρύτερη «Επιτροπή Ερευνών Εθνικής Αμυνας», η οποία αποφάνθηκε ότι όντως συντρέχουν σοβαροί λόγοι ανησυχίας πως η ναζιστική Γερμανία ήταν ακόμη σε θέση να δημιουργήσει πυρηνικά όπλα. Υποθετικά πυρηνικά όπλα που θα μπορούσαν να παίξουν αποφασιστικό ρόλο στην έκβαση του πολέμου, επειδή διαμορφώθηκαν από κορυφαίους πυρηνικούς φυσικούς, όπως ο Werner Heisenberg, που χάρη στις νέες κατακτήσεις της Γερμανίας είχαν πια πρόσβαση σε άφθονα κοιτάσματα ουρανίου.

Ετσι, η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποφάσισε, το 1942, να επενδύσει και να διευρύνει το πρόγραμμα ουρανίου και με τη συμβολή του στρατού να προχωρήσει άμεσα στη δημιουργία των αναγκαίων δομών για την υλοποίηση του «Προγράμματος Μανχάταν» για την κατασκευή της ατομικής βόμβας. Την ίδια χρονιά, ο εβραϊκής-γερμανικής καταγωγής Αμερικανός θεωρητικός φυσικός δρ Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ανέλαβε τη θεωρητική διερεύνηση των δυνατοτήτων και των πιθανών εμποδίων για τη δημιουργία μιας ατομικής βόμβας. Μια ερευνητική εργασία που θα οδηγήσει, στις 12 Ιουλίου 1945, στην πρώτη επιτυχή δοκιμή έκρηξης μιας βόμβας πλουτωνίου και μόλις έναν μήνα μετά, στην πρώτη επιτυχή δοκιμή μιας βόμβας ουρανίου, την οποία μάλλον σαδιστικά είχαν βαφτίσει «Little boy».

Στο επόμενο άρθρο θα εξετάσουμε αναλυτικά τις συνέπειες αυτών των εξελίξεων, καθώς και το τι έκανε τον «Αμερικανό Προμηθέα», τον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, που με το έργο του χάρισε πρόσκαιρα στις ΗΠΑ την πυρηνική υπεροπλία, να αλλάξει ριζικά στάση και να γίνει, σύμφωνα με τους κακεντρεχείς αντιπάλους του, ο μεγαλύτερος εχθρός της νέας πυρηνικής τάξης που επέβαλαν πλανητικά οι ΗΠΑ.