Δροσιστικά επιστημονικά αναγνώσματα

Τα δύο βιβλία που παρουσιάζουμε σήμερα τα υπογράφουν δύο κορυφαίοι επιστήμονες και διάσημοι συγγραφείς: ο Agustin Fuentes θωρείται ένας πρωτοπόρος και πρωτότυπος ερευνητής στο πεδίο της Φυσικής ή Βιολογικής Ανθρωπολογίας, ενώ ο Eric Kandel πρωταγωνιστεί, τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, στο πεδίο των Νευροεπιστημών. Βραβευμένος με το Νόμπελ Ιατρικής και Φυσιολογίας, αναγνωρίζεται ως κορυφαίος ερευνητής των λειτουργιών και των δυσλειτουργιών του ανθρώπινου εγκεφάλου

Agustin Fuentes

Γιατί πιστεύουμε - Η εξέλιξη και ο ανθρώπινος τρόπος ύπαρξης

Η ικανότητα των ανθρώπων να αποκτούν πεποιθήσεις και η διαχρονική ανάγκη τους να πιστεύουν αποτελούν ίσως δύο από τα πιο ιδιαίτερα και αινιγματικά χαρακτηριστικά του είδους μας. Την πολύ αινιγματική προέλευση και τη λειτουργία της βιο-πολιτισμική μας ικανότητα «να πιστεύουμε», να δημιουργούμε δηλαδή διαρκώς νέες πεποιθήσεις, γνώμες και δοξασίες για το έμβιο και άβιο περιβάλλον μας, αποφάσισε να διερευνήσει ο κορυφαίος Αμερικανός βιοανθρωπολόγος Agustin Fuentes σε αυτό το νέο και πολύ ενδιαφέρον βιβλίο. Ετσι, στο πρώτο μέρος αυτού του βιβλίου –κεφάλαια 1 έως 4– επιχειρεί να απαντήσει στο δυσαπάντητο ανθρωπολογικό ερώτημα: Πώς απέκτησε ο άνθρωπος αυτή τη μοναδική ικανότητα και γιατί μόνο αυτός, ανάμεσα στα άλλα πρωτεύοντα, φαίνεται πως τη διαθέτει;

Καταφεύγοντας ο συγγραφέας στα διαθέσιμα, μέχρι σήμερα, παλαιοντολογικά, γενετικά και βιοανθρωπολογικά δεδομένα, καταφέρνει να αναδείξει με τρόπο επιστημονικά επαρκή και γοητευτικό τη μεγάλη εξελικτική περιπέτεια της γένεσης αυτού που στη σύγχρονη Ανθρωπολογία περιγράφεται ως η δημιουργία της ιδιαίτερης «ανθρώπινης οικοθέσης», δηλαδή της εξελικτικής προέλευσης και της αέναης βιολογικής κατασκευής του πολυδιάστατου και δυναμικού ζωτικού χώρου μέσα στον οποίο υπάρχουν οι άνθρωποι.

Το εντυπωσιακότερο συμπέρασμα που προκύπτει από αυτή τη διαυγή και πολυεπίπεδη βιοανθρωπολογική προσέγγιση είναι ότι η ιδιαίτερη ανθρώπινη «οικοθέση μας είναι πέρα για πέρα κοινωνική και συνεργατική: είναι συνυφασμένη με τις αυξημένες ικανότητές μας για σύμπραξη και επικοινωνία, καθώς και με την ικανότητα να στηριζόμαστε στον χειρισμό υλών που βρίσκονται έξω από το σώμα μας και μας επιτρέπουν να βρίσκουμε νέες λύσεις στις προκλήσεις του κόσμου», όπως γράφει ο Fuentes. Μια καινοφανής βιολογικά και κοινωνικά δημιουργικότητα, που εκδηλώνεται στη διαρκή παραγωγή νέων πεποιθήσεων από τους ανθρώπους, τα πρώτα τεκμήρια της οποίας εμφανίζονται ήδη πριν από 100 με 200 χιλιάδες χρόνια, και η οποία οδήγησε, έκτοτε, στην κατασκευή της ανθρώπινης οικοθέσης.

Αν όμως, όπως όλα δείχνουν, οι πεποιθήσεις μας και τα ανθρώπινα συστήματα πεποιθήσεων διατρέχουν όχι μόνο τη συνολική βιολογική μας ιστορία, αλλά αποτελούν τους αποφασιστικούς παράγοντες που διαμορφώνουν ιστορικά την πραγματική «ανθρώπινη οικοθέση» μας, τότε πώς εξηγείται με εξελικτικούς και ανθρωπολογικούς όρους η επίσης διαχρονική νοητική μας ανάγκη για υπερβατικές πεποιθήσεις, για κοινωνικο-οικονομικά και για θρησκευτικά πιστεύω;

Γιατί άραγε τόσο πολλοί άνθρωποι επιδεικνύουν μια λίγο-πολύ εμφανή βιοψυχολογική και πολιτισμική προδιάθεση να πιστεύουν στη θρησκεία, στις οικονομίες, στην αγάπη; Στο δεύτερο και κυρίως στο τρίτο μέρος αυτού του βιβλίου, ο Agustin Fuentes αποτολμά μια συστηματική ερμηνεία –τόσο με βιολογικούς όσο και με ανθρωπολογικούς όρους– αυτών των ιδιαίτερα αινιγματικών ανθρωπιστικών και πολιτισμικών φαινομένων, καθώς και των περίπλοκων κοινωνικών πρακτικών που τα συνοδεύουν. Ετσι, θεωρεί την πράξη τού πιστεύειν ως μια πανανθρώπινη βιολογική-πολιτισμική ικανότητα, που εξελίσσεται αδιάλειπτα επί 2 εκατομμύρια χρόνια!

Μάλιστα, βασιζόμενος σε κάποια εξελικτικά, νευροβιολογικά επιχειρήματα, αλλά και στα πιο πρόσφατα ανθρωπολογικά στοιχεία, υποστηρίζει την προκλητική άποψη ότι η «πίστη» –ως η τυπικά ανθρώπινη ικανότητα να δεσμευόμαστε ολόψυχα και με θέρμη σε μια ιδέα– αποτελούσε και αποτελεί το κεντρικό στοιχείο του τρόπου ύπαρξης και δράσης του ανθρώπου στον κόσμο.

Πρόκειται, άραγε, για μία επαρκώς τεκμηριωμένη επιστημονική προσέγγιση ή μόνο για την ευρέως διαδεδομένη μετανεωτερική και αντι-θεμελιοκρατική πεποίθηση του «Oλα επιτρέπονται»; Για παράδειγμα, αναλύοντας την ανθρώπινη ικανότητα να βιώνουμε τις επιστημονικά ατεκμηρίωτες υπερβατικές θρησκευτικές εμπειρίες, ο Fuentes καταφεύγει στον δημιουργικό ρόλο της φαντασίας και υποστηρίζει ότι: Ολες αυτές «οι πολιτισμικές κατασκευές, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, είναι πραγματικές για όσους τις υιοθετούν».

Υπό αυτήν ακριβώς τη μετανεωτερική έννοια της «πραγματικότητας», τόσο ο θρησκευτικός όσο και ο επιστημονικός θεμελιοκρατισμός απορρίπτονται –και ορθά– ως εξίσου αυθαίρετες γνωσιολογικά απόψεις. Με τη διαφορά ότι οι επιστημονικές αυθαιρεσίες είναι δυνητικά διαψεύσιμες, ενώ οι θρησκευτικές δεν είναι, εξ ορισμού!

Eric R. Kandel

Ο διαταραγμένος νους - Ασυνήθιστες εγκεφαλικές λειτουργίες και ανθρώπινη ιδιαιτερότητα

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος ήταν και παραμένει το πιο αινιγματικό γνωστικά αντικείμενο για τον ίδιο του τον εαυτό: μια πολύπλοκη βιολογική μηχανή που ζυγίζει μόνο 1.400 γραμμάρια και αποτελείται από περίπου 86 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα (νευρώνες), τα οποία μέσω των διασυνδέσεών τους (συνάψεις) σχηματίζουν το ενιαίο και υπερπολύπλοκο δίκτυο από τα επιμέρους δομικά κέντρα και τα λειτουργικά κυκλώματα του εγκεφάλου μας. Τα οποία, όταν λειτουργούν φυσιολογικά ρυθμίζουν τις περισσότερες φυσιολογικές λειτουργίες του σώματός μας και διεκπεραιώνουν όλες τις νοητικές διεργασίες μας, ενώ όταν δυσλειτουργούν προκαλούν πολύ σοβαρές νευρολογικές παθήσεις και νοητικές διαταραχές.

Ομως, τι ακριβώς συμβαίνει όταν, λόγω σοβαρού τραυματισμού ή παθήσεων, ορισμένες από αυτές τις εγκεφαλικές μικροδομές, οι οποίες συνδέονται και επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω μιας αυστηρής ανατομικά και λειτουργικά συνδεσμολογίας, απορρυθμίζονται; Τότε, κάποιες από τις εγκεφαλικές διεργασίες που κανονικά διαμορφώνουν τον νου μας μπορεί να διαταραχθούν σοβαρά ή και ανεπανόρθωτα, με αποτέλεσμα να προκύπτουν σοβαρές νευρολογικές ή ψυχιατρικές παθήσεις, όπως π.χ. ο αυτισμός, η σχιζοφρένεια, η κατάθλιψη, οι νόσοι Πάρκινσον ή Αλτσχάιμερ, οι σωματικές εξαρτήσεις από ουσίες και οι διαταραχές μετατραυματικού στρες. Μολονότι αυτές οι εγκεφαλικές διαταραχές προκαλούν τεράστιο πόνο· μπορούν, ταυτοχρόνως, να μας διαφωτίσουν σχετικά με τους αδιαφανείς νευρολογικούς μηχανισμούς μέσω των οποίων ο φυσιολογικός εγκέφαλος μπορεί να παράγει τις θεμελιώδεις νοητικές ικανότητές μας και τις πιο προσωπικές εμπειρίες μας. Και η λεπτομερής εγκεφαλική κατανόηση αυτών των μηχανισμών είναι η προϋπόθεση για την αποτελεσματικότερη θεραπεία αυτών των παθήσεων.

Πράγματι, όπως μας αποκαλύπτουν όλα τα κεφάλαια αυτού του σπουδαίου εκλαϊκευτικού βιβλίου, οι πιο πρόσφατες νευροεπιστημονικές έρευνες για τον αυτισμό ρίχνουν νέο φως στο εγκεφαλικό υπόστρωμα των βασικών κοινωνικών μας ενστίκτων· οι έρευνες για την κατάθλιψη προσφέρουν σημαντικές πληροφορίες για τις εγκεφαλικές ρυθμίσεις των συγκινήσεων και την ακεραιότητα του εαυτού· και οι πιο πρόσφατές ανακαλύψεις για το νευροχημικό υπόστρωμα των εξαρτήσεων έχουν οδηγήσει σε μια νέα αντίληψη για την εγκεφαλική διαπλοκή και την αλληλεξάρτηση μεταξύ ευχαρίστησης και αυτοελέγχου.

Για τη συγγραφή ενός λεπτομερούς και ιδιαίτερα διαφωτιστικού οδηγού για το πώς οι εγκεφαλικές διαταραχές σχετίζονται στενότατα με την εμφάνιση των πιο σοβαρών νοητικών δυσλειτουργιών και των πιο συνηθισμένων ανθρώπινων νευροψυχολογικών παθήσεων, ο Eric R. Kandel, στηρίχθηκε τόσο στις καινοτόμες εργαστηριακές έρευνες που εδώ και δεκαετίες έχει διεξαγάγει ο ίδιος όσο και στις πιο πρόσφατες ανακαλύψεις πολλών κορυφαίων νευροεπιστημόνων και κλινικών νευρολόγων.

Πάντως, όπως παραδέχεται ο συγγραφέας ο στόχος για αυτήν τη φαινομενικά ασυνήθιστη περιήγηση στα άδυτα των παθολογικών εγκεφάλων, είναι η αναζήτηση κάποιων σαφών και επιστημονικά τεκμηριωμένων απαντήσεων σε ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα που οι σύγχρονες Νευροεπιστήμες καλούνται να απαντήσουν: Πώς οι νευρολογικές δυσλειτουργίες και οι παθήσεις μπορούν να διαφωτίσουν τις εγκεφαλικές δομές και τα νευρωνικά κυκλώματα που, κάθε στιγμή της ζωής μας, παράγουν όχι μόνο τις επιμέρους νοητικές μας λειτουργίες αλλά και την πολύ προσωπική μας αίσθηση του εαυτού;

Εξάλλου, την απάντηση σε αυτό το βασανιστικό ερώτημα αναζητούσε πάντοτε με το πλούσιο ερευνητικό του έργο ο Eric R. Kandel. Γεννημένος στη Βιέννη, το 1929, αναγκάστηκε να μεταναστεύσει με την εβραϊκή οικογένειά του στις ΗΠΑ για να σωθούν από τους ναζί. Επηρεασμένος βαθύτατα από τη σκέψη του Φρόιντ, θα σπουδάσει Ιατρική και θα ειδικευτεί στην Ψυχιατρική με την πρόθεση να γίνει ψυχαναλυτής. Πνεύμα ανήσυχο και δημιουργικό, διέβλεψε από πολύ νωρίς τα αδιέξοδα της επίσημης ψυχαναλυτικής προσέγγισης και έτσι προσανατολίσθηκε στην πολύ πιο αυστηρή και διαφωτιστική εργαστηριακή διερεύνηση των νευροβιολογικών μηχανισμών της μνήμης και της μάθησης.

Ωστόσο, η στροφή του αυτή στην πιο αυστηρή νευροεπιστήμη δεν συνεπάγεται καθόλου την απόρριψη του μεγάλου του δασκάλου, του Φρόιντ. Αντίθετα, ο ίδιος διεκδικεί το δικαίωμα να ξαναπιάσει το νήμα από εκεί ακριβώς όπου το άφησε ο Φρόιντ, ο οποίος, λόγω έλλειψης στην εποχή του των κατάλληλων επιστημονικών εργαλείων, αναγκάστηκε να επινοήσει την ψυχανάλυση, εγκαταλείποντας τις αρχικές έρευνές του για τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις και τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις του ανθρώπινου ψυχισμού.

Η άψογη μετάφραση και η επιμελημένη έκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης του βιβλίου «Ο διαταραγμένος νους» αποτελεί μια γνωστική ευκαιρία για να γνωρίσει κανείς όχι μόνο την εξέλιξη της σκέψης αυτού του μεγάλου επιστήμονα, αλλά και τις πιο επαναστατικές κατακτήσεις των τελευταίων χρόνων στην έρευνα του ανθρώπινου εγκεφάλου και του νου.