Παρελθόν, παρόν και μέλλον της εξημερωμένης ζωής

Αφορμή για τη σημερινή συνέντευξη με τον πανεπιστημιακό δάσκαλο και συγγραφέα Γιάννη Μανέτα είναι οι ανατρεπτικές επιστημονικές ιδέες που παρουσιάζει στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Η συμβιωτική περιπέτεια. Η καταγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας και οι βιολογικές και κοινωνικές τους συνέπειες», που κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Παρουσιάζοντας στις «Μηχανές του Νου» (βλ. 22.04.2023) αυτό το νέο συγγραφικό επίτευγμα γράφαμε: «Η μεγαλύτερη αρετή του βιβλίου “Η συμβιωτική περιπέτεια” είναι ότι αναδεικνύει τις αρνητικές συνέπειες που προέκυψαν όταν ο παλαιολιθικός άνθρωπος αντικατέστησε το κυνήγι με την κτηνοτροφία, τη συλλογή τροφής από τη φύση με τη γεωργία και τη νομαδική ζωή με την εδραία διαβίωση σε πόλεις. Αλλαγές που, από τη Νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα, οδήγησαν στην υποχώρηση του εξισωτισμού, της αλληλεγγύης και του συνεργατικού παλαιολιθικού ήθους, επιβάλλοντας τη σταδιακή εμφάνιση των ανταγωνιστικών κοινωνιών και την έκδηλη ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων».

Κλείνοντας τον κύκλο των άρθρων μας σχετικά με τη δημιουργική επίδραση της μετανάστευσης στην ανθρωποποίηση του είδους μας, ζητήσαμε από τον Γιάννη Μανέτα να μας παρουσιάσει τις πιο πρόσφατες επιστημονικές κατακτήσεις σχετικά με τη μακρά συμβιωτική περιπέτεια του ανθρώπινου είδους με τις «άλλες» μορφές ζωής, φυτικές, ζωικές και ανθρώπινες.

● Γιατί η επινόηση, πριν από 11-12 χιλιάδες χρόνια, των νέων τρόπων παραγωγής τροφής μέσω της γεωργίας και της κτηνοτροφίας δεν έγινε αμέσως αποδεκτή ως ευεργετική επανάσταση, αλλά, αντίθετα, συνάντησε σοβαρές αντιστάσεις από τις περισσότερες ομάδες των ανθρώπων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών;

Πράγματι, θα περίμενε κανείς ο νέος τρόπος παραγωγής, ως περισσότερο αποδοτικός, να γίνει δεκτός με ενθουσιασμό. Ωστόσο, φαίνεται πως η επέκταση της γεωργικής κουλτούρας από τα κέντρα εξημέρωσης προς τον υπόλοιπο κόσμο υπήρξε πολύ αργή, ενώ παρατηρήθηκαν και παλινδρομήσεις. Πολλές φορές η αντίσταση ήταν τόσο επίμονη ώστε να φτάσει μέχρι τις μέρες μας. Ετσι, κάποιοι σκέφτηκαν να ρωτήσουν τους σύγχρονους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. Και είναι γνωστή στους κύκλους των ανθρωπολόγων η ατάκα ενός Βουσμάνου, όταν ρωτήθηκε γιατί δεν καλλιεργούν και δεν εκτρέφουν ζώα όπως οι γείτονές τους της φυλής των Μπαντού: «Γιατί να το κάνουμε αφού υπάρχει τόσο μονγκόνγκο στον κόσμο;». Το μονγκόνγκο είναι άγριος καρπός, που αποτελούσε ένα από τα συστατικά της διατροφής τους.

Η απάντηση εξέφραζε με σκωπτικό τρόπο την προτίμηση στη φυσική διατροφική αυτάρκεια και την άρνηση να θυσιάσουν την ελευθερία και τον χρόνο τους. Πράγματι, οι Βουσμάνοι εξασφάλιζαν τον επιούσιο με 3 ώρες εργασίας την ημέρα, ενώ οι Μπαντού δούλευαν ολημερίς ως εργάτες γης για την παραγωγή εμπορεύσιμων πλεονασμάτων για τα αφεντικά. Εικάζουμε ότι κάτι ανάλογο συνέβαινε και μερικές χιλιάδες χρόνια πριν, με την προϋπόθεση βέβαια ότι οι τότε γεωργικές κοινωνίες χρησιμοποιούσαν μόνο την πειθώ για να πείσουν τους νομάδες. Δυστυχώς δεν ήταν πάντα έτσι.

Στις πρώτες πόλεις-κράτη, οι αναπτυσσόμενες ελίτ του πλούτου και της γραφειοκρατίας, έχοντας ανάγκη από εργατικό δυναμικό, συνέλεγαν δούλους με επιδρομές μισθοφόρων από τις γύρω ελεύθερες περιοχές. Στη δυσφορία της σκλαβιάς και της επίπονης καταναγκαστικής εργασίας θα πρέπει να προστεθούν οι συχνοί λιμοί (οι πρώτες πόλεις-κράτη στηρίζονταν στις μονοκαλλιέργειες δημητριακών, που είναι ευάλωτες σε παράσιτα και κλιματικές αλλαγές), καθώς και οι λοιμοί (λόγω του συνωστισμού των πόλεων και της μεταπήδησης παθογόνων από τα εκτρεφόμενα οικόσιτα ζώα προς τον άνθρωπο). Ενα εκρηκτικό μείγμα, που κατέληγε συνήθως σε βίαιες εξεγέρσεις και στην επιστροφή στον νομαδισμό.

● Αν και η επίσημη ιστορία γράφεται από τους νικητές, τελικά πόσο φυσική εξελικτικά ή αναπόφευκτη ιστορικά ήταν η επικράτηση αυτών των νέων διατροφικών στρατηγικών και πώς η εδραίωσή τους επηρέασε, από τη νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα, την εξέλιξη όχι μόνο του είδους μας, αλλά και της ζωής συνολικά στον πλανήτη Γη;

Αν περιοριστούμε στη διατροφική μετάβαση, ίσως η εξημέρωση να ήταν εξελικτικά αναπόφευκτη. Θα επεκτείνω όμως το ερώτημα. Η αλλαγή στον τρόπο πρόσκτησης της τροφής συμπαρέσυρε σταδιακά και την κοινωνική δομή, τη συμπεριφορά και το ύφος ζωής του ανθρώπου. Μετέτρεψε τις ανθρώπινες κοινωνίες από απλές και μικρές σε μεγάλες και πολύπλοκες, από εξισωτικές και φιλειρηνικές σε ανισωτικές και ξενοφοβικές, ευνόησε τον ανταγωνισμό και την ιδιοτέλεια εις βάρος της συνεργασίας και του αλτρουισμού.

Ηταν μήπως και αυτό αναπόφευκτο; Αν δεχτούμε ότι η δαρβινική φυσική επιλογή εφαρμόζεται στα κοινωνικά πράγματα τόσο αυστηρά όσο και στα βιολογικά, τότε μπορούμε να απαντήσουμε και εδώ θετικά. Είναι όμως έτσι; Προσωπικά, η άποψη αυτή μου φαίνεται ως ξέπλυμα της παρούσας δυστοπικής κατάστασης: ως ΤΙΝΑ (There Is No Alternative) και κυνικό επιστημονικό άλλοθι για την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και την εκκωφαντική ανισότητα δύναμης και πλούτου. Ως συγχωροχάρτι και επιβράβευση της αδικίας και του αμοραλισμού. Μυρίζει κοινωνικό δαρβινισμό.

Την απάντηση ως προς αυτό το κοινωνικό «αναπόφευκτο» τη δίνει καλύτερα η Ιστορία. Ο άνθρωπος, προς τιμήν του, δεν αποδέχτηκε ποτέ την ανισότητα, την ανελευθερία, την ασυδοσία της εξουσίας και την αδικία. Αντέδρασε, πειραματίστηκε με διάφορες κοινωνικές δομές, εξεγέρθηκε, επαναστάτησε. Και θα το κάνει πάντα, διότι το ελεύθερο και εξισωτικό παλαιολιθικό ήθος σμιλεύτηκε και εντυπώθηκε για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Δεν μπορεί να ξεριζωθεί εύκολα.

Οσον αφορά τις πλανητικές συνέπειες της Nεολιθικής μετάβασης, αρκούν νομίζω μερικές αδρές συγκρίσεις. Από τότε μέχρι σήμερα τα μοναδικά είδη που αυξάνουν τους πληθυσμούς τους είναι ο άνθρωπος, τα παράσιτά του και τα ζώα και τα φυτά που εξημέρωσε. Ολα τα άλλα είδη μειώνονται και τα πιο ευάλωτα εξαφανίζονται. Ο ανθρώπινος πληθυσμός έχει αυξηθεί κατά 1.500 φορές. Εκμεταλλεύεται και επηρεάζει δραστικά το 67% της χέρσου. Και η δραστηριότητά του οδηγεί στην κλιματική κρίση και σε θερμοκρασίες άγνωστες για τον πλανήτη εδώ και μερικά εκατομμύρια χρόνια.

Η τρέχουσα οικονομική και κοινωνική δομή, επομένως, εκτός από άδικη είναι και αυτοκαταστροφική. Το πρώτο βήμα για να την αλλάξουμε είναι να την κατανοήσουμε.

● Οπως τονίζετε στο νέο σας βιβλίο «Η συμβιωτική περιπέτεια», η έννοια-κλειδί για την εμφάνιση και την επικράτηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας είναι η βιολογική διεργασία της «εξημέρωσης»: η επικράτηση δηλαδή των αμοιβαίων σχέσεων εξάρτησης και των αμφίδρομων αλλαγών στη ζωή τόσο των εξημερωμένων ζώων όσο και των ανθρώπων εξημερωτών. Σε ποιο σημείο βρίσκονται, σήμερα, οι έρευνες των βιολογικών-γενετικών ή\και των εγκεφαλικών-επιγενετικών προϋποθέσεων του «ενστίκτου της εξημέρωσης»;

Πράγματι, η προσέγγιση της διαδικασίας εξημέρωσης ως εξελικτικού επεισοδίου με χαρακτηριστικά βιολογικής συμβίωσης έδωσε μερικές εύλογες απαντήσεις σε πολλά καίρια ερωτήματα. Κυρίως ανέτρεψε το παλαιότερο και αρκετά ανθρωποκεντρικό αφήγημα. Για παράδειγμα, την πρωτοβουλία για τα αρχικά βήματα μιας «εν τω γενέσθαι» συμβιωτικής σχέσης σε αρκετές περιπτώσεις την πήραν τα ζώα και όχι ο άνθρωπος. Και όσον αφορά τα φυτά, η αρχική επιλογή των «κατάλληλων» φαινοτύπων φαίνεται πως δεν περιείχε χαρακτηριστικά συνειδητής σκοπιμότητας από την πλευρά του ανθρώπου, αλλά μεγάλες δόσεις τυχαιότητας και εκ των υστέρων διαπίστωσης των αποτελεσμάτων της τύχης. Η «μετά λόγου γνώσεως» επιλεκτική βελτίωση των φαινοτύπων ήρθε πολύ αργότερα.

Βέβαια, κάθε συμβιωτική σχέση για να παγιωθεί χρειάζεται να αλλάξουν αμφότερα τα μέλη της. Αλλαγές που είναι προς αμοιβαίον όφελος, ή που ευνοούν το ένα από τα μέλη χωρίς να βλάπτουν το έτερο, επιλέγονται εξελικτικά. Με την έννοια αυτή και ο άνθρωπος άλλαξε, ακόμα και γενετικά. Για παράδειγμα, η μετάλλαξη που επιτρέπει την κατανάλωση γάλακτος μετά τον φυσικό απογαλακτισμό δεν θα είχε ευνοηθεί αν ο άνθρωπος δεν είχε υιοθετήσει την κτηνοτροφία γαλακτοφόρων ζώων.

Βρίσκω το τρίτο μέρος του ερωτήματός σας ιδιαίτερα προκλητικό, ιδιαίτερα αν διατυπωθεί απερίφραστα: «Είναι και ο άνθρωπος εξημερώσιμος;». Ποιος όμως μπορεί να ενδιαφέρεται για την εξημέρωση του ανθρώπου; Ασφαλώς και δεν κινδυνεύουμε από τα άλλα μέλη της συμβίωσης, για παράδειγμα από το πρόβατο. Συμβιώνουμε ωστόσο και μεταξύ μας. Και η βιοπολιτική, όπως εύστοχα έχετε διατυπώσει πολλές φορές στα άρθρα σας, δηλαδή η επιστήμη της διαχείρισης των ανθρώπων από τις ελίτ, θα ήθελε πολύ να μας κάνει πρόβατα.

Σημειωτέον ότι η προδιάθεση για πειθαρχία και υπακοή στο αφεντικό είναι απαραίτητη για την επιτυχή εξημέρωση ενός ζώου. Δεν θέλουμε να τσινάει τις κρίσιμες στιγμές. Ευτυχώς, ο άνθρωπος τσινάει: «Ουκ άρχεσθαι εθέλει», καμιά φορά και «ουκ άρχειν». Ως κοινωνικό ζώο διαθέτει τον χαρακτήρα της λελογισμένης πειθαρχίας, αρκεί αυτή να προάγει την κοινωνικότητα και την ισοτιμία και όχι το στυγνό συμφέρον της εξουσίας. Συνάμα διαθέτει και τον χαρακτήρα της αυτονομίας και την αγάπη για την ελευθερία. Είναι, έστω και αν δεν το συνειδητοποιεί, αναρχικός: όχι με την έννοια της έλλειψης αρχών, αλλά με αυτήν του αυτοπροσδιορισμού εντός των αρχών της ανθρώπινης φύσης. Που δεν είναι τόσο κακή όσο νομίζουμε.

Είναι αυτό το συμπέρασμα αισιόδοξο; Οχι αναγκαστικά. Οταν στη δίκη της Νυρεμβέργης ρώτησαν τους ναζί πώς κατάφεραν να πείσουν την πλειονότητα του γερμανικού λαού, αυτοί απάντησαν: «Με την προπαγάνδα και τον φόβο».

Οσον αφορά τα επίκαιρα επιστημονικά πεδία της επιγενετικής και της νευροπλαστικότητας, εντελώς συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι καθώς συνδέουν το γενετικό/νευροενδοκρινικό μας υπόβαθρο με το περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένου του κοινωνικού, νομίζω ότι άριστα μπορούν να θεωρηθούν κοινωνικές επιστήμες.

● Σε αυτό όπως και στο προηγούμενο βιβλίο σας, καταλήγετε στη δυσοίωνη διάγνωση ότι η περιπέτεια της ζωής έχει εισέλθει ολοταχώς στην Aνθρωπόκαινο εποχή της έκτης μαζικής εξαφάνισης πλήθους ειδών ζωής, λόγω της ανθρωπογενούς υποβάθμισης των πλανητικών οικολογικών και κλιματικών συνθηκών. Πώς θα επηρεάσουν, στο άμεσο μέλλον, αυτές οι κλιματικές-οικολογικές καταστροφές τις μαζικές μεταναστεύσεις των ανθρώπινων και των ζωικών πληθυσμών;

Η κλιματική κρίση θα έχει χαμένους και κερδισμένους. Σε πλανητικό επίπεδο, χαμένος είναι ο Νότος, κερδισμένος ο Βορράς. Μέσα στις επί μέρους χώρες, χαμένοι είναι οι από κάτω. Η κλιματική κρίση θα οξύνει τις ταξικές ανισότητες και την ξενοφοβία. Το σύστημα θα κάνει αυτό που ξέρει. Θα την αντιμετωπίσει ως ευκαιρία για κέρδος, business as usual. Θα απαντήσει στις εύλογες αντιδράσεις με απαγορεύσεις και καταστολή. Η πρόβα έγινε με την πανδημία.

Οι οργανισμοί, όταν τα βρίσκουν σκούρα σε έναν τόπο, μεταναστεύουν. Το ίδιο έκανε πάντα και ο άνθρωπος. Θα προσπαθήσει αναπόφευκτα να το κάνει και με την κλιματική κρίση. Τώρα όμως δεν θα είναι τόσο εύκολο όπως παλιά. Δεν θα συναντήσει μόνο τη διστακτική ανοχή ή την καχύποπτη αντίδραση, που μπορεί να διευθετηθεί με διαπραγματεύσεις. Τώρα υπάρχουν σύνορα, συρματοπλέγματα, φράχτες, κάμερες, εκπαιδευμένοι φύλακες και όπλα. Κι αν κάποιος φύλακας διστάσει βλέποντας το απεγνωσμένο βλέμμα του πνιγόμενου, υπάρχουν και τα όπλα «εξ αποστάσεως». Δεν θα εκπλαγώ αν, αντί για τα ναυάγια «εκ λάθους» ή «εξ αμελείας», τους βομβαρδίσουν κανονικά. Ο Νότος θα πάρει την εκδίκησή του όταν μετά από 20.000 χρόνια ενσκήψει η επόμενη παγετώδης περίοδος.

 Ο Γιάννης Μανέτας είναι ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Σπούδασε Φυσιογνωσία και Γεωγραφία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, απέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα Βιολογικών Επιστημών από το Πανεπιστήμιο της Πάτρας, όπου και εργάστηκε από το 1978 έως το 2014. Εχει συγγράψει 4 αξιόλογα επιστημονικά βιβλία, πριν από το πρόσφατο «Η συμβιωτική περιπέτεια», το «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον», το «Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών», και το «Περί φυτών αφηγήματα», που έχουν εκδοθεί όλα από τις ΠΕΚ. Καθώς και 2 μυθιστορήματα: «Τη νύχτα που αγκάλιασε το Ginkgo biloba» (εκδ. Αιώρα, 2017) και το «Η στιγμή και το στίγμα» (εκδ. Κέδρος, 2022).