Για την πλανητικά ελεύθερη και ασφαλή μετανάστευση

Πριν από δέκα ημέρες, στις 20 Ιουνίου, τιμήθηκε διεθνώς η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων (World Refugee Day). Στο επίκεντρο των φετινών εκδηλώσεων ήταν το δικαίωμα των προσφύγων και των μεταναστών για ελεύθερη και κυρίως ασφαλή μετανάστευση. Και το κύριο μήνυμα όλων των εκδηλώσεων ήταν ότι «κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να αναζητά ασφάλεια –όποιος κι αν είναι, από όπου κι αν προέρχεται, όποτε κι αν αναγκαστεί να ξεριζωθεί».

Ωστόσο μόλις έξι ημέρες πριν από τις φετινές εκδηλώσεις για τους πρόσφυγες στη Μεσόγειο, και συγκεκριμένα στη θάλασσα ανοιχτά της Ελλάδας, συνέβη μία από τις χειρότερες μεταναστευτικές τραγωδίες: το πολύνεκρο ναυάγιο στα ανοιχτά της Πύλου. Ο αριθμός των επιβαινόντων στο σκάφος που ανετράπη στις 14 Ιουνίου στα χωρικά μας ύδατα σύμφωνα με διάφορες μαρτυρίες εκτιμάται ότι κυμαίνεται μεταξύ 400 και 750 ατόμων.

Μέχρι στιγμής έχουν διασωθεί μόνο 104 άνθρωποι και έχουν ανασυρθεί 78 νεκροί, ενώ οι εκατοντάδες που εξακολουθούν να αγνοούνται θα πρέπει δυστυχώς να θεωρούνται οριστικά χαμένοι. Ακόμα μία μεταναστευτική τραγωδία που συνέβη λόγω των εγκληματικών παραλείψεων των αρμόδιων αρχών και της ελλιπέστατης δράσης του ελληνικού λιμενικού για την έγκαιρη διάσωση των ναυαγών. Πάντως δέκα ημέρες μετά το ναυάγιο η ψήφος των περισσότερων Ελλήνων δεν επηρεάστηκε καθόλου από την πρόσφατη τραγωδία της Πύλου.

Μέχρι 1 δισ. άνθρωποι θα είναι οι κλιματικοί μετανάστες έως το 2050

Αναγνωρίζοντας εντούτοις το πολύ σοβαρό πρόβλημα που υπάρχει στη Μεσόγειο τόσο η Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες όσο και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (ΔΟΜ) ζητούν επιτακτικά την ανάληψη άμεσων και αποφασιστικών δράσεων για να αποτραπούν περαιτέρω θάνατοι στη θάλασσα. «Είναι σαφές ότι η τρέχουσα προσέγγιση στη Μεσόγειο δεν είναι αποτελεσματική. Χρόνο με τον χρόνο συνεχίζει να είναι η πιο επικίνδυνη μεταναστευτική δίοδος στον κόσμο με το υψηλότερο ποσοστό θνησιμότητας» όπως δήλωσε μετά το ναυάγιο ο Federico Soda, διευθυντής του Τμήματος Εκτακτης Ανάγκης του ΔΟΜ.

«Η Ε.Ε. πρέπει να θέσει την ασφάλεια και την αλληλεγγύη στο επίκεντρο της δράσης της στη Μεσόγειο. Καθώς υπάρχουν αυξημένες μετακινήσεις προσφύγων και μεταναστών στη Μεσόγειο, είναι ζωτικής σημασίας προκειμένου να σωθούν ανθρώπινες ζωές να υπάρξουν συλλογικές προσπάθειες, όπως μεγαλύτερος συντονισμός μεταξύ όλων των μεσογειακών κρατών, αλληλεγγύη και επιμερισμός της ευθύνης, όπως αντικατοπτρίζονται στο Σύμφωνο της Ε.Ε. για τη Μετανάστευση και το Ασυλο» υποστήριξε η Gillian Triggs, βοηθός σε θέματα προστασίας των προσφύγων στην UNHCR.

Το φαινόμενο της ανθρώπινης μετανάστευσης χάνεται στα βάθη του χρόνου και, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, τα διάφορα ανθρώπινα είδη από τότε που εμφανίστηκαν στην Αφρική, πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια, δεν έπαψαν να μεταναστεύουν. Ειδικότερα ο σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens), που εμφανίστηκε στην Αφρική 200 χιλιάδες χρόνια πριν, εξαπλώθηκε ταχύτατα με διαδοχικά μεταναστευτικά ρεύματα σχεδόν παντού και εξακολουθεί να το κάνει.

Επομένως η ανθρώπινη μεταναστευτική στρατηγική επιβίωσης είναι ένα ιδιαίτερο και δομικό χαρακτηριστικό του είδους μας, που επιτείνεται σε περιόδους κρίσης. Εξάλλου η μετανάστευση υπήρξε ανέκαθεν η πιο άμεση απάντηση των ανθρώπινων πληθυσμών στις μεγάλες αλλαγές του περιβάλλοντος, κοινωνικές και οικολογικές. Για παράδειγμα οι πληθυσμοί που ζούσαν στην περιοχή γύρω από τη λίμνη Τσαντ στο κέντρο της Αφρικής υποχρεώθηκαν να μεταναστεύσουν μαζικά, όταν αυτός ο εκτενής υγρότοπος περιορίστηκε στο 95% λόγω της κλιματικής αλλαγής και της οικονομικής υπερεκμετάλλευσης.

Διότι βέβαια για την κατάρρευση του ανθρώπινου περιβάλλοντος δεν ευθύνονται μόνο οι κλιματικές ή οικολογικές αλλαγές, αλλά και οι μεγάλες κοινωνικές καταστροφές που κάνουν επισφαλή την επιβίωση των ανθρώπων: πόλεμοι, πολιτικές ή θρησκευτικές διώξεις και εθνοτικές εκκαθαρίσεις καθιστούν πολύ συχνά υποχρεωτική την προσφυγική «λύση».

Ολο και περισσότεροι κλιματικοί μετανάστες

Ισως γι’ αυτό στην εποχή μας έχουν αυξηθεί εντυπωσιακά τα μεταναστευτικά και τα προσφυγικά ρεύματα, που παράγονται είτε για πολεμικούς, πολιτικούς και θρησκευτικούς λόγους, είτε εξαιτίας των μεγάλων οικονομικών, οικολογικών και κλιματικών καταστροφών. Πάντως για τις επόμενες δεκαετίες προβλέπεται ότι μόνο η πλανητική οικολογική και κλιματική κρίση θα οδηγήσει σε πρωτοφανείς στην ανθρώπινη ιστορία προσφυγικές ροές.

Πράγματι κατά την τελευταία δεκαετία ο αριθμός των ανθρώπων που αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν από τον τόπο τους έχει διπλασιαστεί και κάθε χρόνο αυξάνεται εντυπωσιακά, σύμφωνα με τα δεδομένα της Υπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Ετσι για τα επόμενα 30 χρόνια μια ρεαλιστική πρόβλεψη αυτού του Παγκόσμιου Οργανισμού είναι ότι τόσο ο αριθμός των προσφύγων λόγω πολέμων ή πολιτικών-θρησκευτικών διώξεων όσο και των μεταναστών λόγω των κλιματικών-οικολογικών καταστροφών ενδέχεται να υπερβεί τα 1,5 δισεκατομμύρια άτομα!

Ομως και οι προβλέψεις των ειδικών επιτροπών του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης (ΔΟΜ) δεν είναι καλύτερες: ο προβλεπόμενος αριθμός μόνο των «κλιματικών μεταναστών» μέχρι το 2050 κυμαίνεται από 25 εκατομμύρια έως και 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι, οι οποίοι, λόγω των μεγάλων κλιματικών αλλαγών θα υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν τη χώρα τους. Πάντως, ήδη εμφανίζονται -κυρίως από την Αφρική και τη Μέση Ανατολή- όλο και μεγαλύτερα μεταναστευτικά ρεύματα προς την Ευρώπη.

Συνεπώς ανάμεσα στα αναγνωρισμένα δικαιώματα του ανθρώπου αυτό που αναδεικνύεται σήμερα ως το πλέον επείγον ιστορικά και ζωτικής σημασίας αίτημα είναι να διασφαλιστεί το τυπικά κατοχυρωμένο δικαίωμα της ελεύθερης και ασφαλούς μετανάστευσης όσων ανθρώπων κινδυνεύουν άμεσα από την κλιματική-οικολογική υποβάθμιση του περιβάλλοντος, καθώς και η έμπρακτη αλληλεγγύη στους πολιτικούς πρόσφυγες, η ζωή των οποίων απειλείται από μεγάλες διώξεις και κοινωνικές καταστροφές.

Οι μεταναστεύσεις κατά την Ανθρωπόκαινο εποχή

Πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση τον 18ο αιώνα οι πλανητικές κλιματικές αλλαγές οφείλονταν αποκλειστικά σε φυσικά αίτια: μεταβολές της ηλιακής ακτινοβολίας που φτάνει στη Γη, μεγάλες γεωλογικές αλλαγές, ηφαιστειακές εκρήξεις κ.ά. Ωστόσο μετά την πλανητική επικράτηση της Βιομηχανικής Επανάστασης, η απελευθέρωση και η συσσώρευση μεγάλων ποσοτήτων των αερίων του θερμοκηπίου και οι ανθρωπογενείς αλλοιώσεις της γήινης επιφάνειας συνέβαλαν αποφασιστικά στην υπερθέρμανση του πλανήτη.

Εξ ου και η ανάγκη για σαφή διάκριση πλέον της τρέχουσας «Ανθρωπόκαινου γεωλογικής εποχής», η οποία σε μεγάλο βαθμό καθορίζεται από τις δραστηριότητες του ανθρώπινου είδους. Μια πολύ επαναστατική ιδέα που εισηγήθηκαν πρώτοι, το 2000, δύο διαπρεπείς επιστήμονες, οι Paul Crutzen και Eugene Stoermer. Εκτοτε ολοένα και περισσότερες έρευνες επιβεβαίωσαν την αρχική υποψία ότι οι άνθρωποι δεν υφίστανται παθητικά τους οικολογικούς και γεωλογικούς περιορισμούς του πλανήτη που τους φιλοξενεί, αλλά διαμορφώνουν οι ίδιοι τις συνθήκες ζωής τους: δεν προσαρμόζονται απλώς στα οικοσυστήματα μέσα στα οποία ζουν, αλλά, από τη Βιομηχανική Επανάσταση και έπειτα, τα αλλάζουν ανάλογα με τις ανάγκες τους.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια, εμφανίζονται ολοένα και πιο συχνά όχι μόνο στα ειδικά επιστημονικά περιοδικά αλλά και στα ΜΜΕ τεκμηριωμένες έρευνες που επιβεβαιώνουν τη μεγάλη κλιματική και οικολογική καταστροφή που συντελείται στις μέρες μας τόσο σε τοπικό όσο και σε πλανητικό επίπεδο. Καταστροφές που εξελίσσονται πολύ ταχύτερα απ’ ό,τι προβλέπαμε ή, ακριβέστερα, απ’ ό,τι ελπίζαμε μέχρι τώρα.

Πρόκειται για μια σειρά από αλληλοδιαπλεκόμενα και ιδιαίτερα περίπλοκα καταστροφικά φαινόμενα, τα οποία, εφόσον ξεκινήσουν, πολύ δύσκολα αναστρέφονται επειδή δημιουργούν ανατροφοδοτούμενους και αυτοενισχυόμενους «βρόχους ανάδρασης»: τα περίφημα «feedback loops», δηλαδή κλειστούς βρόχους ανάδρασης που όχι μόνο εκδηλώνονται αυθόρμητα σε όλα τα πολύπλοκα πλανητικά συστήματα, αλλά επιπλέον τείνουν να υποβαθμίζουν τη δομική αυτονομία και την εύρυθμη λειτουργία των επιμέρους πλανητικών συστημάτων ακόμη και όταν εκλείψουν οι παράγοντες που επέτρεψαν την εγκατάσταση τέτοιων υποτίθεται «φαύλων» κύκλων ανάδρασης.

Χάρη σ’ αυτόν τον «ύπουλο» και κάθε άλλο παρά γραμμικό ή ντετερμινιστικό τρόπο αλληλεπίδρασης των πολύπλοκων πλανητικών συστημάτων, κάποιες φαινομενικά «αθώες» τοπικές καταστροφές -οικολογικές, κλιματικές, επιδημιολογικές ή και οικονομικές- μπορούν κάλλιστα να πυροδοτήσουν απροσδόκητες τοπικές αλλαγές, οι οποίες οδηγούν με τη σειρά τους σε πολύ ευρύτερες και μη αναστρέψιμες καταστροφές σε πλανητικό επίπεδο.

Πάντως, σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (Intergovernmental Panel of Climate Change) και τις επιμέρους εθνικές επιστημονικές επιτροπές, οι προβλέψεις για τις κλιματικές αλλαγές στον αιώνα που διανύουμε είναι εξαιρετικά δυσοίωνες.