Ανοιξιάτικες βιβλιοπαρουσιάσεις

Τα δύο βιβλία που επιλέξαμε να παρουσιάσουμε είναι το «Η συμβιωτική περιπέτεια. Η καταγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, και οι βιολογικές και κοινωνικές τους συνέπειες» του Γιάννη Μανέτα, που μόλις κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Και το πολυσυζητημένο βιβλίο του Βρετανού ανθρωπολόγου Alfred Gell «Τέχνη και δράση. Μια ανθρωπολογική θεωρία», που κυκλοφορεί πλέον στα ελληνικά χάρη στο Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Γιάννης Μανέτας ❙ Η συμβιωτική περιπέτεια

Η καταγωγή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, και οι βιολογικές και κοινωνικές τους συνέπειες

Σελ. 312, Εκδόσεις «ΠΕΚ»

Με τα τρία προηγούμενα και ομολογουμένως πολύ επιτυχημένα βιβλία του, «Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών», «Περί φυτών αφηγήματα» και «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον», που κυκλοφορούν από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ο πανεπιστημιακός δάσκαλος και συγγραφέας Γιάννης Μανέτας έχει δείξει ότι η επιστημονικά ακριβής σκέψη μπορεί κάλλιστα να είναι όχι μόνο πολιτισμικά διαφωτιστική αλλά και ιδιαίτερα γοητευτική για το ευρύ αναγνωστικό κοινό. Κάτι που ισχύει και για το τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Η συμβιωτική περιπέτεια», που μόλις κυκλοφόρησε.

Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας αποφάσισε να διερευνήσει τι επέβαλε σε κάποιους παλαιολιθικούς ανθρώπους να εγκαταλείψουν τη μέχρι τότε ελεύθερη νομαδική ζωή τους και να υιοθετήσουν την πολύ πιο περιοριστική εδραία ζωή που συνεπάγεται η εξημέρωση λίγων μόνο ζώων και η καλλιέργεια ορισμένων φυτών.

Αραγε η εξάπλωση αυτών των νέων τρόπων παραγωγής τροφής υπήρξε απρόσκοπτη ή ήταν επώδυνη και βασανιστική και πώς επηρέασε τη μετέπειτα βιολογική, κοινωνική και πολιτισμική εξέλιξη των ανθρώπων; Πόσο φυσική ή αναπόφευκτη ήταν τελικά αυτή η καινοφανής διατροφική στρατηγική και πώς η επινόηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας επηρέασε την εξέλιξη όχι μόνο του είδους μας, αλλά και της ζωής συνολικά στον πλανήτη Γη;

Οσοι θεωρούν ότι αυτή η κοσμοϊστορική αλλαγή ήταν προφανής, αναγκαία ή και αναπόφευκτη λόγω της νοημοσύνης των ανθρώπων, θα εκπλαγούν διαβάζοντας σε αυτό το βιβλίο τα διαφορετικά και επιστημονικά τεκμηριωμένα επιχειρήματα εναντίον των ανθρωποκεντρικών μυθευμάτων περί της συνεχούς «προόδου» από τη Νεολιθική Επανάσταση μέχρι σήμερα. Γιατί, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, το άλμα της Νεολιθικής Επανάστασης, πριν από 12.000 χρόνια, ήταν τεράστιο και άλλαξε τα πάντα πάνω στη Γη προς το χειρότερο.

Πράγματι, για να αναδείξουν την αποφασιστική σημασία που είχε για το σύνολο της πλανητικής ζωής η υιοθέτηση από τον άνθρωπο της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, οι γεωλόγοι ονόμασαν αυτή την περίοδο «Ολόκαινο» και οι αρχαιολόγοι «Νεολιθική Επανάσταση». Εκτοτε τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν ραγδαία επειδή πρώτη φορά στην Ιστορία του πλανήτη ένα και μόνο ζωικό είδος, ο Homo Sapiens, αναγορεύτηκε κυρίαρχος παίκτης.

Ομως, η μαζική υιοθέτηση της εξημέρωσης των ζώων και των φυτών δεν άλλαξε μόνο το πώς οι άνθρωποι εξασφαλίζουν την τροφή τους, αλλά επηρέασε το σύνολο της ύπαρξής τους: άλλαξε τη βιολογία, την υγεία, τον τρόπο ζωής και της σκέψης τους, τις κοινωνικές σχέσεις, τα κοσμοθεωρητικά συστήματα και τελικά το σύνολο της συμπεριφοράς τους.

Και η μεγαλύτερη αρετή τού «Η συμβιωτική περιπέτεια» είναι ότι αναδεικνύει τις αρνητικές συνέπειες που προέκυψαν όταν ο παλαιολιθικός άνθρωπος αντικατέστησε το κυνήγι με την κτηνοτροφία, τη συλλογή τροφής από τη φύση με τη γεωργία και τη νομαδική ζωή με την εδραία διαβίωση σε πόλεις. Αλλαγές που, από τη νεολιθική εποχή μέχρι σήμερα, οδήγησαν στην υποχώρηση του εξισωτικού, της αλληλεγγύης και του συνεργατικού παλαιολιθικού ήθους, επιβάλλοντας τη σταδιακή εμφάνιση των ανταγωνιστικών κοινωνιών και την έκδηλη ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων.

Καταφεύγοντας σε αυτό το βιβλίο στις πιο πρόσφατες παλαιοντολογικές και ανθρωπολογικές ανακαλύψεις, ο Γιάννης Μανέτας καταφέρνει να αποκαλύψει την αμοιβαία συμβιωτική σχέση του ανθρώπινου είδους με τα άλλα είδη ζωής και τον πλανήτη. Μια σχέση που, μολονότι ήταν εκ φύσεως αμφίδρομη και περίπλοκη, έγινε σταδιακά εντελώς αφύσικη και πρόσφατα πιο καταστροφική τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τους άλλους οργανισμούς, που προσπαθούν να επιβιώσουν στο νέο πλανητικό οικοσύστημα που τους επιβάλαμε.

ℹ️ Ο Γιάννης Μανέτας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε Φυσιογνωσία και Γεωγραφία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και απέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα Βιολογικών Επιστημών από το Πανεπιστήμιο της Πάτρας το 1976, όπου και εργάστηκε και δίδαξε από το 1978 έως το 2014. Επίσης έχει εργαστεί ερευνητικά στον Πειραματικό Σταθμό «Abisco» της Λαπωνίας και στα Πανεπιστήμια Stirling (Σκοτία), Göteborg (Σουηδία), Essen και Karlsruhe (Γερμανία)

Alfred Gell ❙ Τέχνη και δράση

Μια ανθρωπολογική θεωρία

Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου Επιμέλεια: Παναγιώτης Πανόπουλος, Ελπίδα Ρίκου | Σελ. 427, Εκδόσεις ΜΙΕΤ

Η κοινότοπη αλλά ευρέως διαδεδομένη εικόνα της τέχνης ως απόκοσμης και σχεδόν υπερφυσικής δραστηριότητας του ανθρώπινου «πνεύματος» ήταν -και εξακολουθεί να είναι- το βασικό εμπόδιο για την κατανόηση των πραγματικών ιστορικών-κοινωνικών και των ανθρωπολογικών-ψυχολογικών προϋποθέσεων της τέχνης ως πανανθρώπινης αισθητικής εμπειρίας της ομορφιάς. Γεγονός που επιβεβαιώνεται από πλήθος ερευνών σχετικά με τις ανθρωπολογικές, τις ιστορικές και πιο πρόσφατα τις νευρο-ψυχολογικές προϋποθέσεις των λεγόμενων «καλών τεχνών».

Πράγματι, από τις σχετικές παλαιοντολογικές και ανθρωπολογικές έρευνες προκύπτει ότι πολύ πριν επινοηθεί ο γραπτός λόγος, οι πρώτοι νοήμονες κάτοικοι του πλανήτη, δηλαδή οι δήθεν «πρωτόγονες» ανθρώπινες κοινότητες, χρησιμοποιούσαν συστηματικά διαφορετικά καλλιτεχνήματα -από τις εντυπωσιακές σπηλαιογραφίες μέχρι τα ευρήματα των πρώτων τεχνημάτων- ως εργαλεία επικοινωνίας και ως πρακτικές κοινωνικοποίησης. Ομως, και οι επιτόπιες ανθρωπολογικές έρευνες των λεγόμενων πρωτόγονων πληθυσμών που ζουν σήμερα, έδειξαν ότι και αυτοί εκφράζουν πάντα τις κοινωνικές τους σχέσεις και τη δημιουργικότητά τους μέσω της αυθαίρετα επονομαζόμενης «πρωτόγονης» τέχνης.

Τι κρύβεται, άραγε, πίσω από αυτή τη διαχρονική και πανανθρώπινη σαγηνευτική δύναμη της τέχνης; Σε αυτό το βιβλίο ο πρωτοπόρος Βρετανός ανθρωπολόγος Αλφρεντ Τζελ (Alfred Gell, 1945-1997) θα προτείνει μια πρωτότυπη και ανατρεπτική θεωρητική προσέγγιση, η οποία διαφοροποιείται ριζικά από τις καθιερωμένες ανθρωπολογικές ερμηνείες της τέχνης. Μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα, όπως διαπίστωσε ο Τζελ, σχεδόν οι πάντες θεωρούσαν βέβαιο ότι τόσο οι καλλιτεχνικές πρακτικές όσο και οι αισθητικές προτιμήσεις των ανθρώπων είναι συμβολικές και υποκειμενικές.

Η παραδοχή, ωστόσο, ότι η δημιουργία της τέχνης και η ανθρώπινη αισθητική αποτελούν ένα καθαρά υποκειμενικό ζήτημα, έχει δύο πολύ αρνητικές συνέπειες για την κατανόηση της διαχρονικής λειτουργίας της τέχνης στις ανθρώπινες κοινωνίες: μας επιβάλλει να αποδεχτούμε ότι κάθε αισθητική εμπειρία και κάθε καλλιτεχνική δημιουργία είναι, εν πολλοίς, τα τυχαία προϊόντα της έμπνευσης ή της «επιφοίτησης» ή, εναλλακτικά, ότι καθορίζονται αποκλειστικά και μόνο από εξωγενείς -εξίσου τυχαίους!- ιστορικούς-πολιτισμικούς παράγοντες.

Η πρωτοτυπία του βιβλίου «Τέχνη και δράση» (τίτλος πρωτοτύπου Art and Agency: An Anthropological Theory) είναι ότι σε αυτό τεκμηριώνεται πρώτη φορά με πλήθος ανθρωπολογικών ευρημάτων το γιατί οι παραδοσιακές αισθητικές θεωρίες υιοθέτησαν μια παθητική-συμβολική και τελικά υπεροπτική στάση απέναντι στα έργα τέχνης, ενώ εδώ οι τέχνες περιγράφονται ως μια ενεργητική μορφή ανθρώπινης δράσης. Και σύμφωνα με την ανατρεπτική προσέγγιση του Αλφρεντ Τζελ, οι άνθρωποι και τα καλλιτεχνικά αντικείμενα αλληλεπιδρούν και συγχωνεύονται δημιουργικά. Γεγονός που εξηγεί το γιατί όλα τα έργα τέχνης μπορούν, αφενός, να εκφράζουν περίπλοκες προθετικότητες και, αφετέρου, να διαμεσολαβούν σε κάθε σημαντική κοινωνική δράση των ανθρώπων.

Και για να τεκμηριώσει αυτή την πρωτοποριακή και ιδιαίτερα προκλητική άποψή του, ο Τζελ εκθέτει σε αυτό το βιβλίο, όχι μόνο τις ιδιαίτερες ανθρωπολογικές ή εθνογραφικές πτυχές, αλλά και την πανανθρώπινη ψυχολογική-γνωσιακή λειτουργία των διακοσμητικών σχεδίων με μοτίβα, καθώς και την κοινωνική δράση της τέχνης στις θρησκευτικές πρακτικές, όπως είναι π.χ. η δαιμονοληψία, ή την ειδωλολατρία, όχι μόνο στις «πρωτόγονες» αλλά και στις χριστιανικές εκκλησιαστικές τελετές.

Το βιβλίο «Τέχνη και δράση» ολοκληρώθηκε τον Ιανουάριο του 1997, λίγο πριν από τον πρόωρο θάνατο του συγγραφέα από καρκίνο σε ηλικία 52 ετών. Πέρα από την εθνογραφική οξυδέρκεια, την ανθρωπολογική πρωτοτυπία και τη θεωρητική καινοτομία του, αυτό το έργο ωριμότητας του Τζελ χαρακτηρίζεται από τη διεπιστημονικότητα και τον γνωσιακό εκλεκτικισμό μιας ιδιοφυούς και συχνά αναπάντεχης επιχειρηματολογίας, η οποία θεμελιώνεται σε απρόσμενους νοητικούς συσχετισμούς, σε εντυπωσιακές ανθρωπολογικές γενικεύσεις και σε οικουμενικής εμβέλειας θεωρητικές συνθέσεις.

Πράγματι, η περίπλοκη επιχειρηματολογία που αναπτύσσει ο Τζελ σε αυτό το βιβλίο, προκύπτει μέσα από τη συστηματική επεξεργασία και την ιδιαιτέρως διαφωτιστική παρουσίαση των κοινών θεωρητικών προβλημάτων, αλλά και των υπόρρητων διεπιστημονικών διασυνδέσεων, που αποκάλυψαν οι έρευνες της σύγχρονης ανθρωπολογίας, της φιλοσοφίας, της γνωσιακής ψυχολογίας, της γλωσσολογίας και της σημειωτικής.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η άριστα μεταφρασμένη και επιμελημένη ελληνική έκδοση αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου εμπλουτίζεται από την κατατοπιστική εισαγωγή των επιμελητών (των ανθρωπολόγων Παναγιώτη Πανόπουλου και Ελπίδας Ρίκου) και από το ποικίλο εικονογραφικό υλικό και τις εμβριθείς αναλύσεις έργων τέχνης.

ℹ️ Ο Alfred Gell (1945-1997) δίδαξε Ανθρωπολογία στο London School of Economics and Political Science (LSE) και ήταν εταίρος της Βρετανικής Ακαδημίας. Θεωρείται κορυφαίος κοινωνικός ανθρωπολόγος, εκπαιδεύτηκε από τον Edmund Leach και τον Raymond Firth και έκανε την επιτόπια εργασία του στη Μελανησία και τη φυλετική Ινδία