Η επιστημονική περιπέτεια σε βιβλία

Sarah-Jayne Blakemore

Επινοώντας τον εαυτό μας
Η μυστική ζωή του εφηβικού εγκεφάλου

● Μτφρ. Μαρινέλα Παπαϊωάννου Επιμ. Φωτεινή Στυλιανοπούλου Σελ. 344, Εκδόσεις ΠΕΚ

Η εφηβεία, όπως όλοι οι ενήλικες γνωρίζουν, είναι μια άστατη και ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδος στη ζωή κάθε ανθρώπου, στη διάρκεια της οποίας το άλλοτε αξιαγάπητο και υπάκουο παιδάκι, που τα πήγαινε καλά με όλη την οικογένεια, γίνεται εριστικό, επιθετικό και «πνεύμα αντιλογίας». Το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή, που διαρκεί τυπικά από την ηλικία των 11 έως τα 19 έτη, είναι μια περίοδος που τη σφραγίζουν μεγάλες αλλαγές στη συμπεριφορά. Ανεξαρτήτως φύλου, κάθε έφηβος νιώθει την ανάγκη να απομονώνεται και να περνά περισσότερο χρόνο με τους φίλους και τις φίλες του, έστω και στα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Γιατί κάθε έφηβος διεκδικεί με κάθε ευκαιρία την ανεξαρτησία του και είναι ανοιχτός ή ανοιχτή σε νέες, ενίοτε επικίνδυνες εμπειρίες; Και γιατί τα συναισθηματικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται, αφενός, στον εαυτό του που αλλάζει διαρκώς διάθεση και, αφετέρου, στις σχέσεις μέσα στην παρέα, από τα μέλη της οποίας επιζητά απελπισμένα την αποδοχή που συνήθως… «δεν βρίσκει στους μεγαλύτερους»;

Το βιβλίο «Επινοώντας τον εαυτό μας» της Sarah-Jayne Blakemore, καθηγήτριας Γνωσιακής Νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και διάσημης διεθνώς για τις έρευνές της όσον αφορά τον εφηβικό εγκέφαλο, μας προσφέρει μια ασυνήθιστα διαυγή επιστημονική εξήγηση για τις περισσότερες αντισυμβατικές συμπεριφορές των εφήβων, τόσο στην ιδιωτική-οικογενειακή όσο και στην κοινωνική ζωή τους.

Πράγματι, σε αυτό το βιβλίο η διάσημη Βρετανίδα νευροεπιστήμονας συλλέγει και παρουσιάζει με τρόπο συστηματικό τα συμπεράσματα πολυετών ερευνών σχετικά με τις δομικές ιδιαιτερότητες αλλά και τις διαρκώς μεταβαλλόμενες λειτουργικές ανάγκες του ανθρώπινου εφηβικού εγκεφάλου, καθώς και πώς αυτές εμπλέκονται στην εκδήλωση των πιο «ενοχλητικών» εφηβικών συμπεριφορών. Αντισυμβατικές συμπεριφορές, που όχι μόνο δεν πρέπει να τις θεωρούμε μη φυσιολογικές «παρεκκλίσεις», αλλά αντίθετα, όπως υποστηρίζει με πλήθος επιχειρημάτων, είναι απολύτως φυσιολογικές και αναγκαίες για τη διαμόρφωση ενός ενήλικου εγκεφάλου, ικανού για τις πιο «ώριμες» συμπεριφορές.

Χάρη στις νέες μεθόδους απεικόνισης των ζωντανών εγκεφάλων, κυρίως μέσω λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας, οι πολυετείς έρευνες της ίδιας της Μπεϊκμόρ αλλά και άλλων ερευνητών κατάφεραν να εντοπίσουν τις εγκεφαλικές μικροδομές και τις λειτουργίες τους που σχετίζονται με τις εφηβικές συμπεριφορές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο μηχανισμός των συναπτικών «αποκοπών» ή «εξαλείψεων» που ενισχύει επιλεκτικά τις συνάψεις μεταξύ ορισμένων νευρώνων, ενώ κάποιες άλλες -πολύ περισσότερες συνάψεις και νευρώνες- εξαλείφονται.

Ετσι, ανάλογα με τα εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα που δέχεται, ο εφηβικός εγκέφαλος ενισχύει και άρα παγιώνει το δίκτυο των συνάψεων μεταξύ των πιο λειτουργικών νευρώνων, ενώ εξαλείφει οριστικά όσες πλεονάζουν και δεν είναι λειτουργικές. Οι εγκεφαλικές περιοχές που εμπλέκονται στις μεγάλες συμπεριφορικές αλλαγές κατά την εφηβεία, είναι οι εγκεφαλικές δομές που σχετίζονται με την κοινωνική συμπεριφορά, την ικανότητα δηλαδή να παίρνει κανείς συνειδητά τις πιο κατάλληλες αποφάσεις ανάλογα με το περιβάλλον και τους κινδύνους που επιφυλάσσει η συγκεκριμένη επιλογή του.

Οι έρευνες αυτές εξηγούν την εντυπωσιακή πλαστικότητα του εφηβικού εγκεφάλου, ο οποίος διαρκώς αλλάζει -δομικά και λειτουργικά- στην προσπάθειά του να προσαρμοστεί στις αλλεπάλληλες αλλαγές που βιώνει, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του περιβάλλον. Αυτές οι ανακαλύψεις θα πρέπει να επιφέρουν βαθύτατες αλλαγές στον τρόπο που η οικογένεια, το σχολείο και κοινωνία αντιμετωπίζουν τις αντισυμβατικές ή και «αντικοινωνικές» εφηβικές συμπεριφορές, που είναι αναμενόμενες και απαραίτητες για την «ενηλικίωση» των εφηβικών εγκεφάλων.

📚 Η Sarah-Jayne Blakemore είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας και Γνωσιακής Νευροεπιστήµης στο Κέιμπριτζ και επικεφαλής της Ομάδας Αναπτυξιακής Γνωσιακής Νευροεπιστήµης, που ερευνά τις ιδιαιτερότητες του εφηβικού εγκεφάλου. Το «Επινοώντας τον εαυτό µας» έχει τιμηθεί με το Βραβείο Επιστημονικού Βιβλίου της Βασιλικής Εταιρείας το 2018 και με το Βραβείο Βιβλίου Επιστημονικής Εκλαΐκευσης της Βρετανικής Ψυχολογικής Εταιρείας το 2020

David Bodanis

Το μεγαλύτερο λάθος του Αϊνστάιν:
η απομόνωση στο Πρίνστον και η πίστη σε έναν Θεό που δεν παίζει ζάρια

● Μτφρ. Κωνσταντίνα Γεωργούλια Σελ. 416, Εκδόσεις Τραυλός

Η εικόνα του Αϊνστάιν να κάθεται στην πολυθρόνα του και με μοναδικά εργαλεία ένα μπλοκ σημειώσεων και ένα μολύβι και με την πίπα στο στόμα να επεξεργάζεται τις τόσο ανοίκειες και αντιδιαισθητικές φυσικές θεωρίες του για το Σύμπαν είναι σε όλους γνωστή. Ομως, κατά τη διάρκεια των ερευνών του ο δημιουργός της σύγχρονης σχετικιστικής φυσικής έκανε και κάποιες -στην πραγματικότητα πολύ λίγες- ατυχείς προβλέψεις ή και ολότελα εσφαλμένες θεωρητικές επιλογές. Πάντως, όπως συνειδητοποιούμε εκ των υστέρων, αυτά τα «λάθη» μάς προσφέρουν τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τα ανυπέρβλητα εμπόδια που δημιουργούν -ακόμη και σε μια τέτοια επιστημονική ιδιοφυΐα- οι θεωρητικές προκαταλήψεις και οι μεταφυσικές εμμονές της. Αυτό το γεγονός το αναγνώριζε και ο ίδιος ο Αϊνστάιν, αφού είχε επινοήσει επί τούτω και ένα διάσημο ρητό: «Οποιος δεν έκανε ποτέ λάθος, δεν έχει δοκιμάσει ποτέ κάτι καινούργιο».

Ο Αλμπερτ Αϊνστάιν, ο μεγαλύτερος φυσικός του εικοστού αιώνα κι ένας από τους σπουδαιότερους επιστήμονες όλων των εποχών, όχι μόνο είχε μια αξιόλογη φιλοσοφική παιδεία, αλλά οι μεταφυσικές του προτιμήσεις επηρέαζαν ενίοτε τις επιστημονικές του επιλογές.

Μόνο έτσι μπορεί να εξηγηθούν η διανοητική του απέχθεια για τις πιθανοκρατικές εξηγήσεις των μικροφυσικών φαινομένων από την κβαντική μηχανική και η μακροχρόνια πολεμική του ενάντια στην «αρχή της απροσδιοριστίας» του Χάιζενμπεργκ.

Εκ των υστέρων αποδείχτηκε ότι το μεγαλύτερο σφάλμα αυτού του μεγάλου ανανεωτή της σύγχρονης Φυσικής ήταν η επίμονη άρνησή του να αποδεχτεί πως η πιθανοκρατική προσέγγιση είναι η μόνη δυνατή εξήγηση των μικροφυσικών φαινομένων. Και αυτή η άρνησή του είχε μεγάλη βαρύτητα, επειδή ο Αϊνστάιν ήταν ο πρώτος που εισήγαγε, το 1905, την έννοια των «κβάντων» για να εξηγήσει το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο. Στην πραγματικότητα, από τότε μέχρι σήμερα, η πιθανοκρατική-κβαντική ερμηνεία αποδείχτηκε ότι είναι η μόνη δυνατή φυσική εξήγηση για όλα τα μικροφυσικά φαινόμενα, που διαφορετικά θα ήταν ανεξήγητα.

Επομένως, ακόμη και στην περίπτωση του Αϊνστάιν ισχύει ότι «το σφάλλειν ανθρώπινον», και τις προσωπικές, μεταφυσικές και επιστημονικές προϋποθέσεις αυτού του σφάλματος, αλλά και τις σοβαρές συνέπειές του στην επιστημονική υστεροφημία του Αϊνστάιν διερευνά αυτό το ενδιαφέρον βιβλίο. Εστιάζοντας στην πορεία της ζωής και της σκέψης του Αϊνστάιν, ο συγγραφέας καταφέρνει να διαφωτίσει άγνωστες πτυχές της βαθύτατης επιστημονικής και γνωσιολογικής κρίσης που προκάλεσε η επανάσταση της κβαντικής φυσικής.

Στις σελίδες του ο Ντέιβιντ Μποντάνις, μαθηματικός και διεθνούς φήμης εκλαϊκευτής των ιδεών της σύγχρονης Φυσικής, ανασυγκροτεί την ιστορία των πολύχρονων διενέξεων για τη φύση των αλλόκοτων κβαντικών φαινομένων, αλλά και για τη γνωστική αξία της κβαντικής προσέγγισης τους.

Αυτή η ιστορική ανασυγκρότηση βοηθά τους αναγνώστες να κατανοήσουν ότι, ενώ η δημιουργική φαντασία και η επιστημονική αυτοπεποίθηση του Αϊνστάιν τού επέτρεψαν να αποκαλύψει κάποιες θεμελιώδεις πτυχές της δομής του Σύμπαντος, όταν προσπάθησε να διερευνήσει τον μικρόκοσμο και να ερμηνεύσει αιτιοκρατικά τις νέες ανακαλύψεις της κβαντικής μηχανικής, αυτά τα ιδιαίτερα ανεπτυγμένα χαρακτηριστικά του και κυρίως η ανάγκη του για μια ενιαία, μοναδική και απόλυτη επιστημονική αλήθεια, επηρέασαν την αντικειμενικότητα των ερευνών του και συσκότισαν την επιστημονική του κρίση για την πολύ ανοίκεια πραγματικότητα της φυσικής του μικρόκοσμου.

📚 Ο Ντέιβιντ Μποντάνις γεννήθηκε στο Σικάγο. Οταν αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου με πτυχίο στα Θεωρητικά Μαθηματικά μετακόμισε στην Ευρώπη για να εργαστεί στο Παρίσι ως ρεπόρτερ επιστημονικών θεμάτων. Δίδαξε ιστορία της πνευματικής δημιουργίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και έχει γράψει πολλά βιβλία. Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί από τις εκδόσεις Λιβάνη το «Ηλεκτρικό Σύμπαν» και το «E=mc², η βιογραφία της πιο διάσημης εξίσωσης στον κόσμο»

Guy Leschziner

Ο μυστικός κόσμος του ύπνου
Ταξίδια στον νυχτερινό εγκέφαλο

● Μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης Σελ. 320, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Στο τέλος μιας εξαντλητικής ημέρας πέφτουμε στο κρεβάτι για να βυθιστούμε στο αναζωογονητικό βασίλειο του ύπνου και των ονείρων. Οι περισσότεροι άνθρωποι περνούν σχεδόν το ένα τρίτο της ζωής τους κοιμώμενοι, αφού κατά μέσο όρο κοιμόμαστε τις 120 από τις 360 ημέρες του χρόνου· είναι λοιπόν προφανές ότι τόσο ο ύπνος όσο και τα όνειρα που κατά κανόνα τον συνοδεύουν, δεν μπορεί να αποτελούν επουσιώδεις λειτουργίες ή απλώς «διαλείμματα» των καθημερινών μας δραστηριοτήτων.

Πριν από έναν αιώνα, ωστόσο, ο ύπνος και τα όνειρα θεωρούνταν θέματα ήσσονος επιστημονικού ενδιαφέροντος: ήταν ιδιωτικά θέματα-ταμπού που, ενώ είχαν μεγάλη προσωπική και συναισθηματική αξία, δεν είχαν καμία επιστημονική! Οι περισσότεροι νευρολόγοι, μάλιστα, περιέγραφαν τον ύπνο ως μια σύντομη «παύση» των περισσότερων λειτουργιών του εγκεφάλου που κοιμάται.

Αυτή η εσφαλμένη εικόνα για τον ύπνο άρχισε να αμφισβητείται περί το 1930, χάρη στην είσοδο των ηλεκτροεγκεφαλογραφημάτων και τη συστηματική χρήση τους στην ιατρική έρευνα. Ετσι, έγινε φανερό ότι ο ύπνος όχι μόνο δεν είναι μια παθητική κατάσταση σχεδόν μηδενικής δραστηριότητας ή προσωρινής παύσης των λειτουργιών του εγκεφάλου, αλλά, αντίθετα, αποτελεί μια πολύ σύνθετη και δυναμική κατάσταση περάσματος από τα διάφορα στάδια ή φάσεις του ύπνου, με τις χαρακτηριστικές για το κάθε ένα από αυτά τα στάδια αυξομειώσεις των δραστηριοτήτων της εγκεφαλικής μας μηχανής.

Αν θέλετε να ενημερωθείτε για το πώς η σημερινή επιστημονική έρευνα διαφωτίζει τις περίπλοκες λειτουργίες του νυχτερινού εγκεφάλου μας και κυρίως τις δυσλειτουργίες ή τις παθήσεις της ονειρικής μηχανής, τότε το βιβλίο «Ο μυστικός κόσμος του ύπνου», που κυκλοφορεί άριστα μεταφρασμένο και στα ελληνικά, θα είναι μια πολύ ευχάριστη έκπληξη. Σε αυτό, ο Γκάι Λεζίνερ, ένας κορυφαίος διεθνώς ερευνητής των νευρολογικών διαταραχών του ύπνου, παρουσιάζει με τρόπο συστηματικό και πολύ γοητευτικό τα πιο πρόσφατα νευροεπιστημονικά δεδομένα σχετικά με τις λειτουργίες του νυχτερινού εγκεφάλου.

Με αντικειμενικότητα και ενσυναίσθηση για τους ασθενείς του, αποκαλύπτει σε αυτό το βιβλίο τους πολλούς εγκεφαλικούς αλλά και ψυχολογικούς συντελεστές της καλής νυχτερινής ανάπαυσης, η οποία, όπως υποστηρίζει, δεν επηρεάζει μόνο την καλή ψυχοσωματική μας υγεία, αλλά βελτιώνει επίσης τις νοητικές μας ικανότητες συμβάλλοντας αποφασιστικά στη συνολική ευτυχία μας.

Στις σύγχρονες κοινωνίες του κέρδους και του προτάγματος της αδιάλειπτης «παραγωγικότητας», ο ύπνος και τα όνειρα θεωρούνται μη παραγωγική πολυτέλεια, κάτι σαν ένα βιολογικά «αναγκαίο κακό», ένα «χάσιμο χρόνου» που μας επιτρέπεται να παραχωρούμε στον εαυτό μας μόνο στο τέλος μιας εξαντλητικής ημέρας. Ομως, τις δραματικές συνέπειες από την έλλειψη ή τις δυσλειτουργίες του ύπνου τις συνειδητοποιούμε όλοι λίγο έως πολύ επώδυνα μόλις εμφανιστούν οι πρώτες σοβαρές παθήσεις: αϋπνία, ναρκοληψία, νυχτερινοί τρόμοι, άπνοια, τρόμος και υπνοβασία. Αποσυντονισμένοι κιρκάδιοι ρυθμοί που μπερδεύουν τη μέρα και τη νύχτα στο ρολόι του σώματος, ταλανίζουν τους ξάγρυπνους πάσχοντες αλλά και τον ύπνο των συντρόφων τους.

Σε κάθε κεφάλαιο αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου παρουσιάζονται όχι μόνο όλες αυτές οι σοβαρές διαταραχές, αλλά και το πώς αντιδρά ο εγκέφαλός μας και μέσω αυτού ο οργανισμός μας συνολικά όταν στερείται τις ευεργετικές και αναπλαστικές λειτουργίες του ύπνου για μεγάλο χρονικό διάστημα.

📚 Ο δρ Guy Leschziner είναι κορυφαίος καθηγητής Νευρολογίας και Ιατρικής του Υπνου στο Λονδίνο. Εχει πραγματοποιήσει σημαντικές νευροεπιστημονικές μελέτες σε ασθενείς με ευρύ φάσμα νευρολογικών παθήσεων και διαταραχών ύπνου. Επίσης, έχει παρουσιάσει σειρές εκπομπών για τη νευροεπιστήμη του ύπνου στο BBC.