Το νέο εγκεφαλικό υπόστρωμα της βουλιμίας

Τα άτομα που υποφέρουν από «βουλιμία» ή «αδηφαγία» δεν μπορούν ούτε να συγκρατήσουν αλλά ούτε και να ικανοποιήσουν την ακόρεστη επιθυμία τους για τροφή. Δικαίως λοιπόν θεωρείται μία από τις βασικές αιτίες της παχυσαρκίας και άρα πηγή μόνιμου άγχους τόσο για την υγεία όσο και για την εξωτερική εμφάνιση.

Σύμφωνα με την πέμπτη έκδοση του Αμερικανικού Εγχειριδίου Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition, ή DSM-5), η διατροφική βουλιμία, δηλαδή η «ανεξέλεγκτη υπερφαγία», θεωρείται νευροψυχολογική διαταραχή.

Πρόκειται για μια πάθηση που τα τελευταία χρόνια έχει προσλάβει χαρακτήρα επιδημίας στις καταναλωτικές κοινωνίες: μόνο στις ΗΠΑ, την αυτοκρατορία του λίπους, η βουλιμία οδηγεί σε παχυσαρκία πάνω από το 3,5% των γυναικών και πάνω από το 2% των αντρών, ενώ περίπου το 30% των ατόμων που ακολουθούν κάποια δίαιτα εκδηλώνουν βουλιμικά «επεισόδια» κατά τη διάρκεια της εβδομάδας.

Από καιρό οι ερευνητές στο πεδίο της φυσιολογίας της διατροφής υποψιάζονταν ότι ο ομοιοστατικός μηχανισμός που ρυθμίζει καθημερινά τη δίαιτά μας βρίσκεται στα βάθη του εγκεφάλου μας. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα κατάφεραν να αποκαλύψουν το ακριβές εγκεφαλικό υπόστρωμα και τους νευροψυχολογικούς μηχανισμούς που διαμορφώνουν τις δήθεν «προσωπικές» μας σχέσεις εξάρτησης ή απεξάρτησης από κάποιες τροφές.

Πράγματι αρκετές έρευνες επιβεβαίωσαν την αρχική υποψία ότι πρωταγωνιστής και βασικός υπαίτιος για τις περισσότερες διατροφικές απορρυθμίσεις που μας ταλανίζουν είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος και συγκεκριμένα ο υποθάλαμος.

Γιατί πολύ συχνά τρώμε πολύ περισσότερο απ’ όσο χρειαζόμαστε; Και από ποιες εγκεφαλικές δομές εξαρτάται το αίσθημα της πείνας και της χόρτασης; Από τις μέχρι σήμερα έρευνες γνωρίζαμε ότι οι περισσότερες δομές που εμπλέκονται άμεσα στην ενεργοποίηση ή την απενεργοποίηση των καθημερινών διατροφικών λειτουργιών βρίσκονται στα βάθη του εγκεφάλου μας και συγκεκριμένα στον υποθάλαμο.

Πρόκειται για μια περιοχή του ενδιάμεσου εγκεφάλου που παίζει αποφασιστικό ρόλο στη ρύθμιση των περισσότερων ενδοκρινικών και σπλαχνικών λειτουργιών του οργανισμού μας. Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τις διατροφικές λειτουργίες έχει από καιρό διαπιστωθεί ότι στους πυρήνες του υποθαλάμου φτάνουν τα χημικά σήματα που του μεταφέρουν πληροφορίες από το γαστρεντερικό σύστημα, οι λεγόμενοι «μεταβολικοί δείκτες».

Καταμετρώντας και συσχετίζοντας μεταξύ τους αυτά τα σήματα για τη μεταβολική κατάσταση του σώματος, ο υποθάλαμος αποφασίζει για το αν χρειαζόμαστε ή όχι τροφή και δρομολογεί τις ορμονικές απαντήσεις που κινητοποιούν τις κατάλληλες διατροφικές αντιδράσεις, ώστε να διατηρείται σχετικά σταθερό το σωματικό βάρος μας.

Ο ρόλος των διαφορετικών υποθαλαμικών πυρήνων στη ρύθμιση της ενεργειακής-μεταβολικής ομοιόστασης του σώματος έχει αποκαλυφτεί από κλινικές παρατηρήσεις σε ανθρώπους και κυρίως από πειραματικές μελέτες σε πειραματόζωα (θηλαστικά), στις οποίες η ιατρική διάγνωση και η πρόκληση βλάβης στους υποθαλαμικούς πυρήνες είχε αποτέλεσμα την υπερφαγία, δηλαδή την υπερβολική αύξηση της όρεξης και της ανάγκης πρόσληψης τροφής. Αντιθέτως, οι βλάβες στην έξω υποθαλαμική περιοχή προκαλούσαν μείωση της πρόσληψης τροφής (υποφαγία) .

Ο άγνωστος ρόλος του παρα-υποθαλαμικού πυρήνα

Μέχρι σήμερα οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες της διατροφής υπέθεταν ότι τα νευρωνικά κυκλώματα των πυρήνων του υποθαλάμου αρκούν για τη ρύθμιση της όρεξης για φαγητό όσο και της ανορεξίας.

Ωστόσο, όπως έδειξε μια έρευνα που έγινε στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνας και δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο εγκυρότατο διεθνώς επιστημονικό περιοδικό «Molecular Metabolism», τα πράγματα είναι πολύ πιο περίπλοκα, αφού το πόσο φαγητό τρώμε καθημερινά και το πότε νιώθουμε χορτάτοι δεν εξαρτάται από τους πυρήνες του υποθαλάμου, αλλά από δυο διαφορετικές γειτονικές δομές του διάμεσου εγκεφάλου.

Πράγματι αυτή η νέα έρευνα που έγινε σε πειραματόζωα (ποντίκια) αποκάλυψε ότι το νευρικό σήμα που προκαλεί το αίσθημα κορεσμού στην τροφή, αφού διαμορφωθεί από την εγκεφαλική αμυγδαλή (βλ. σχετική φωτ., τη δομή σε κίτρινο στο κέντρο του εγκεφάλου), κατευθύνεται όχι σε κάποιο πυρήνα του υποθαλάμου, αλλά στον «παρα-υποθαλαμικό πυρήνα» (parasubthalamic nucleus).

Κοντολογίς η μελέτη αυτή δείχνει σαφώς πως, όταν τρώμε, το νευρικό σήμα ότι χορτάσαμε και άρα πρέπει να σταματήσουμε δεν διαμορφώνεται από τους πυρήνες του υποθαλάμου, αλλά από δυο γειτονικές δομές, την αμυγδαλή και τον παρα-υποθαλαμικό πυρήνα, ο οποίος απ’ ό,τι φαίνεται παίζει έναν αποφασιστικό, αλλά εντελώς άγνωστο μέχρι τώρα ρόλο στη ρύθμιση της διατροφικής μας συμπεριφοράς.

Η ανακάλυψη αυτή στο άμεσο μέλλον θα ανοίξει τον δρόμο για τη δημιουργία νέων πολυ πιο αποτελεσματικών φαρμάκων κατά της παχυσαρκίας και της βουλιμίας, δυο συνηθισμένων νευροψυχολογικών διαταραχών, που ωστόσο απειλούν σοβαρά την υγεία πολλών ανθρώπων.

Ανακαλύπτοντας τη δομή του ανθρώπινου εγκεφάλου

Για τους πιο απαιτητικούς αναγνώστες, οι οποίοι ενδιαφέρονται να ανακαλύψουν τη λειτουργική οργάνωση και κυρίως να δουν λεπτομερώς τις εικόνες των εγκεφαλικών δομών που αναφέραμε στο σημερινό και σε προηγούμενα άρθρα μας, προτείνουμε σήμερα το κορυφαίο επιστημονικό βιβλίο, «Το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα του Ανθρώπου», που υπογράφουν οι R. Nieuwenhus, J. Voogd και C. Van Huiizen. Ενα υψηλής αξίας πανεπιστημιακό σύγγραμμα που έφτασε στην τέταρτη ανανεωμένη αγγλική έκδοσή του και στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδ. Πασχαλίδης - BROKEN HILL.

Πέρα από τις κλασικές ανατομικές περιγραφές, η ανανεωμένη 4η αγγλική έκδοση περιέχει επιπλέον οχτώ κεφάλαια αφιερωμένα στα λειτουργικά συστήματα του εγκεφάλου, της γενικής αισθητικότητας, της γεύσης, της ισορροπίας, της ακοής, της όρασης, της κίνησης, καθώς και για τον δικτυωτό σχηματισμό, τις μονοαμινικές και τις χολινεργικές κυτταρικές ομάδες και το μεταιχμιακό σύστημα.

Ωστόσο στις αρετές της νέας ελληνικής έκδοσης θα πρέπει να συμπεριληφθεί και το γεγονός ότι τη μετάφραση και την επιστημονική επιμέλεια ανέλαβε ο καθηγητής Ανατομικής, Αζαρίας Α. Καραμανλίδης, ο οποίος μας προσφέρει μια άψογη ελληνική απόδοση αυτού του σπουδαίου βιβλίου.