Οταν η κυβέρνηση Μητσοτάκη έφερνε στη Βουλή προς ψήφιση το νομοσχέδιο για την επιστολική ψήφο, στην ανάλυση συνεπειών αναφερόταν ότι η συγκεκριμένη μέθοδος εφαρμόζεται από πολλές ξένες έννομες τάξεις, ενώ η Ν.Δ. ισχυριζόταν πως είναι θεσμοθετημένη σε μεγάλο αριθμό χωρών στην Ευρώπη. Αυτό ήταν μισή αλήθεια και περισσότερο ψέμα. Η επιστολική ψήφος έχει περιορισμένη εφαρμογή σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Διεθνούς Ινστιτούτου για τη Δημοκρατία και την Εκλογική Υποστήριξη (IDEA), με έδρα στη Σουηδία, μόλις 33 από τις 204 χώρες της υφηλίου επιτρέπουν την επιστολική ψήφο για ορισμένους ή όλους τους ψηφοφόρους. Για παράδειγμα, στη Γαλλία, στην Ιταλία, στο Βέλγιο, σε όλες τις σκανδιναβικές χώρες, στην Πορτογαλία, στην Τσεχία, στη Σλοβακία, στην Ουγγαρία και σε άλλες δεν επιτρέπεται η επιστολική ψήφος -ειδικά για τους κατοίκους εσωτερικού- και στη συνέχεια θα δούμε για ποιους λόγους αυτές οι χώρες την έχουν απορρίψει. Στον αντίποδα, στη Μεγάλη Βρετανία στις εθνικές εκλογές του 2019 περίπου το 20% των ψηφοφόρων επέλεξε το ταχυδρομείο για να ασκήσει το δημοκρατικό του δικαίωμα.

Πάντως τον Ιανουάριο του 2024, πριν από την ψήφιση του σχετικού νομοσχεδίου, το 74% των πολιτών στην Ελλάδα συμφωνούσε ή μάλλον συμφωνούσε με τη δυνατότητα επιστολικής ψήφου, σε μια δημοσκόπηση (Marc) που είχε γίνει πριν ξεσπάσει το σκάνδαλο Aσημακοπούλου με τη διαρροή των emails από το υπουργείο Εσωτερικών. Η υπόθεση αυτή μπορεί να μην αφορά τις επερχόμενες ευρωεκλογές, ωστόσο έριξε βαριά σκιά αμφιβολίας για το κατά πόσο μια διαδικασία όπως η επιστολική ψήφος μπορεί να είναι αδιάβλητη. Κατά του νομοσχεδίου τάχθηκαν ΣΥΡΙΖΑ (αρχικά ήταν θετικός), ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ, Νέα Αριστερά, Ελληνική Λύση, Νίκη, «Σπαρτιάτες».

Μέχρι χθες πάνω από 145.000 είναι όσοι είχαν ψηφίσει με επιστολική ψήφο. Κάτοικοι του εξωτερικού που επέλεξαν τη διαδικασία αναφέρουν πως είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, δεδομένης και της υποστελέχωσης των προξενικών αρχών σε διάφορες χώρες. Θετικά όμως βλέπουν τη διαδικασία μέχρι στιγμής και οι περισσότεροι εκλογείς του εσωτερικού.

Η Τζένη είναι υπάλληλος υποδοχής σε ξενοδοχείο σε κυκλαδίτικο νησί. Είχε να ψηφίσει από το 2015 καθώς δουλεύει πάντα σεζόν. «Τελευταία φορά ψήφισα τον Ιανουάριο του 2015, και αυτό γιατί οι εκλογές ήταν χειμώνα. Δεν έχω ψηφίσει σε καμιά εκλογική αναμέτρηση από τότε γιατί δεν ήταν εφικτό. Και λογικά δεν ήταν εφικτό, καθώς εκεί που δούλευα ήμασταν 25 άτομα από όλη την Ελλάδα. Το να κλείσει ένα ξενοδοχείο για να πάνε οι υπάλληλοι να ψηφίσουν απλά είναι «όνειρο θερινής νυκτός». Και σε όλο αυτό, δεν αναφέρω καν τα έξοδα μετακίνησης, τα οποία θα επιβάρυναν ανθρώπους που δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα. Θεωρώ την επιστολική ψήφο ένα μεγάλο βήμα προς τη συμπερίληψη στην εκλογική διαδικασία ενός μεγάλου μέρους του εκλογικού σώματος που δεν είχε ώς τώρα αυτή τη δυνατότητα», λέει στην «Εφ.Συν.» η Τζένη, η οποία δεν είναι ψηφοφόρος της Ν.Δ. Η εμπειρία της από τη διαδικασία ήταν θετική. Στο νησί όπου εργάζεται, τα courier δεν πάνε στο σπίτι, οπότε πήγε και παρέλαβε μόνη της το υλικό, έχοντας τους προσωπικούς κωδικούς που είχε λάβει με email. Για την παράδοση του φακέλου έδωσε επίσης άλλο κωδικό που είχε λάβει πάλι ηλεκτρονικά.

Ο φόβος της νοθείας

Ανάλογη ήταν η εμπειρία και του 42χρονου Γιώργου, που έχει τη δική του μικρή επιχείρηση και απασχολείται στον τομέα του τουρισμού, επίσης στις Κυκλάδες. «Πέραν του ότι κατάφερα επιτέλους να ψηφίσω ύστερα από χρόνια, η διαδικασία έγινε εύκολα χωρίς ταλαιπωρία και γιατί μου δόθηκε χρόνος να επεξεργαστώ και να «ψάξω» τους υποψηφίους. Ηταν λιγότερο αγχωτική διαδικασία και πιο συνειδητή. Τη θεωρώ πολύ θετικό βήμα. Στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία είναι πολύ εύκολο να βρίσκεσαι για δουλειά οπουδήποτε, εκτός κατοικίας αλλά και χώρας. Οι διαδικασίες αυτές πρέπει να είναι πιο ευέλικτες, γρήγορες κι έγκυρες και όχι να αποτελούν εμπόδιο».

Ο ίδιος εκφράζει έναν μικρό φόβο για πιθανό ενδεχόμενο κάποιας νοθείας, ωστόσο, όπως υπογραμμίζει, «ακόμη κι αν ψηφίσουν και τα δέντρα, πάλι θα είναι ένα θετικό βήμα. Δεν θα πέσω από τα σύννεφα αν συμβεί. Πρέπει όμως να πιέσουμε για το αδιάβλητο και το ανώνυμο της διαδικασίας». Και η Τζένη έχει παρόμοιες σκέψεις: «Στο πίσω μέρος του μυαλού μας πάντα υπάρχει η σκέψη περί νοθείας στις εκλογές. Και όχι άδικα. Αλλά πιστεύω ότι μπορεί να εξασφαλιστεί το αδιάβλητο με απλά μέσα (π.χ. παρόντες από όλα τα κόμματα στο άνοιγμα της κάλπης)».

Οι τελευταίες δημοσκοπήσεις για τις εκλογές της Κυριακής δείχνουν πως, παρά τον μεγάλο αριθμό όσων έχουν ήδη ψηφίσει, ούτε η επιστολική ψήφος θα καταφέρει να αλλάξει τα επίπεδα πολιτικής συμμετοχής, ειδικά στις νέες ηλικίες. Το πιο πιθανό είναι να επιβεβαιωθεί πως το ζήτημα της αποχής -και στη χώρα μας αλλά και πανευρωπαϊκά- είναι πολύ πιο σύνθετο από όσο παρουσιάστηκε αρχικά από την κυβέρνηση και οι λύσεις δεν μπορεί να είναι μόνο τεχνοκρατικές.

«Αυτός που θα ψηφίσει 25 μέρες πριν από τις ευρωεκλογές, χωρίς προεκλογική περίοδο, θα ψηφίσει περίπου σαν πρόβατο»

Σε ανάρτησή του ο αναπληρωτής καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου του ΑΠΘ, Ακρίτας Καϊδατζής, υποστηρίζει πως με τη διαδικασία της επιστολικής ψήφου δεν διασφαλίζεται ο συνταγματικός κανόνας της ταυτόχρονης διενέργειας των εκλογών. «Η βούληση που εκφράζει το εκλογικό σώμα πρέπει να είναι προϊόν ενημερωμένης κρίσης και επίκαιρη. Το Σύνταγμα θέλει να ψηφίζουμε αφού έχουμε πρώτα ακούσει στον έναν μήνα της προεκλογικής περιόδου τα προγράμματα κομμάτων και υποψηφίων, ώστε να επιλέξουμε έλλογα την ψήφο μας. Αυτός που θα στείλει επιστολικά ψήφο 25 μέρες πριν από τις εκλογές θα ψηφίσει πρακτικά χωρίς προεκλογική περίοδο. Χωρίς να έχει ακούσει καν τα προγράμματα. Περίπου σαν πρόβατο».

Ο ίδιος υποστηρίζει πως «η επιστολική ψήφος, όπου εφαρμόζεται, αποτελεί «αναγκαίο κακό». Αναγκαίο ίσως, αλλά πάντως κακό. Γιατί κακό; Γιατί δεν διασφαλίζει αποτελεσματικά ούτε τη μυστικότητα της ψήφου (άρ. 51 παρ. 3 Συντ.) ούτε το αδιάβλητο των εκλογών (άρ. 52 Συντ.). Μπορώ πολύ εύκολα να «πουλήσω» την επιστολική ψήφο μου. Πολύ πιο δύσκολα την ψήφο μου σε κάλπη. Γιατί αναγκαίο; Γιατί είναι ο πιο πρακτικός τρόπος για να ψηφίζουν πολίτες που ζουν μακριά, σε άλλα κράτη». Οσο για τους ετεροδημότες και τους εποχικά εργαζόμενους, ο κ. Καϊδατζής προτείνει «την απεξάρτηση της ψήφου από τη δημοτικότητα. Να ψηφίζω όπου (αποδεδειγμένα) κατοικώ».

Διστακτική η Ευρώπη απέναντι στην ψηφοφορία μέσω ταχυδρομείου

Ισπανία: εμπιστοσύνη, τεμπελιά και αύξηση συμμετοχής

Η πρώτη φορά που οι Ισπανοί εξέλεξαν τους αντιπροσώπους τους σε ευρωεκλογές ήταν στις 10 Ιουνίου 1987. Επτά χρόνια αργότερα, επιτράπηκε για πρώτη φορά η επιστολική ψήφος στη χώρα, για την οποία πλέον δεν καταγράφονται σοβαρές φωνές δυσπιστίας από το εκλογικό σώμα. Σύμφωνα με την El Confidencial, στις τελευταίες εκλογές, η συμμετοχή αυξήθηκε κατά τέσσερις μονάδες, ενισχυμένη από την επιστολική ψήφο. Σύμφωνα με τα επίσημα αρχεία της Correos España, καταγράφηκαν 2.622.808 αιτήσεις για επιστολική ψήφο, εκ των οποίων ασκήθηκαν 2.461.284.

H 26χρονη Ιρέν από τη Σαλαμάνκα έχει ψηφίσει δύο φορές με αυτόν τον τρόπο, το 2019 και το 2023, τη μία φορά μάλιστα από το εξωτερικό. «Η διαδικασία σε γενικές γραμμές με έκανε λίγο τεμπέλα, ωστόσο την εμπιστεύομαι. Στην αρχή πίστευα ότι θα ήταν πιο περίπλοκη και, τελικά, δεν είχε τόσο πολλή γραφειοκρατία. Μπορούσα να τα παραγγείλω online και όλα όσα χρειαζόμουν παραδόθηκαν στο σπίτι μου τόσο γρήγορα», μας λέει.

Γαλλία: σκάνδαλα και δυσπιστία

Η ψήφος μέσω επιστολής εφαρμοζόταν στη Γαλλία από το 1946 ώς το 1975, όμως κατέληξε να καταργηθεί, γιατί με τους όρους που ίσχυε τότε συνέβαλλε σε νοθεία του εκλογικού αποτελέσματος. Το σύστημα ήταν εξαρτημένο από τη συμμετοχή των δημοτικών αρχών και ουσιαστικά δεν γίνονταν έλεγχοι της ταυτότητας των ψηφοφόρων.

Στις 12 Νοεμβρίου 1975, ο νόμος αυτός καταργήθηκε και η μόνη εξαίρεση παρέμεινε για τους Γάλλους πολίτες που ζουν στο εξωτερικό. Από το 2020 και μετά, η επιστολική ψήφος στις εκλογές κατοχυρώθηκε και για τους έγκλειστους στα σωφρονιστικά καταστήματα. Οι κρατούμενοι είχαν αρχίσει -πειραματικά- να ψηφίζουν από τις ευρωεκλογές του 2019, με τη συμμετοχή να αυξάνεται κατά έξι μονάδες σε σύγκριση με τις προεδρικές εκλογές του 2017.

Σε άρθρο του στο Challenges.fr, ο Gilles Toulemonde, λέκτορας Δημοσίου Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Λιλ, εξηγεί ότι η κατάργηση της επιστολικής ψήφου οφείλεται κυρίως σε φόβους απάτης: «Παρά το γεγονός ότι η πρόσβαση στο δικαίωμα της επιστολικής ψήφου ήταν πολύ περιορισμένη, εξακολουθούσε να αποτελεί σημαντική πηγή απάτης, αναμφίβολα επειδή ήταν ανεπαρκώς οργανωμένη. Το απλό γεγονός, για παράδειγμα, ότι έπρεπε να προσκομίσει κανείς ιατρικές αποδείξεις για να επωφεληθεί από αυτό δημιουργούσε προβλήματα. Αρκετές περιπτώσεις ανέδειξαν τα προβλήματα που μπορεί να προκαλέσει αυτό, ιδίως στην Κορσική. Ενώ το ποσοστό της επιστολικής ψήφου ήταν λιγότερο από 2% σε όλη τη Γαλλία, στην Κορσική ήταν περίπου 20%, γεγονός που κίνησε υποψίες». Τα σκάνδαλα στην Κορσική έκλεισαν οριστικά το κεφάλαιο της επιστολικής ψήφου στη Γαλλία.

Κατά την υγειονομική κρίση του Covid, το θέμα της επιστολικής ψήφου συζητήθηκε δημόσια, χωρίς όμως να αλλάξει ο νόμος. Στη Γαλλία χρησιμοποιήθηκε το ίδιο επιχείρημα όπως και στην Ελλάδα, ο αγώνας κατά της αποχής. «Οι Γάλλοι έχουν μια πραγματική δυσπιστία απέναντι στους πολιτικούς αυτές τις μέρες. Και όποιες και αν είναι οι τεχνικές λύσεις στο τέλος, όποιες και αν είναι οι μέθοδοι, δεν θα πάρουμε πίσω αυτούς τους «χαμένους» πολίτες αν δεν εργαστούμε πάνω στη χρησιμότητα της ψήφου, στο νόημα της ψήφου, στη σχέση μεταξύ πολιτικών και πολιτών», σχολίασε η Yaël Braun-Pivet, πρόεδρος της Εθνοσυνέλευσης (LREM), στο Radio France.

Ιταλία: προπαγάνδα για «νοθεία»

Το 2015, η ιταλική νομοθεσία επέτρεψε για πρώτη φορά την επιστολική ψήφο και στους Ιταλούς πολίτες που βρίσκονται στο εξωτερικό λόγω εργασίας, σπουδών ή ιατρικής θεραπείας για τουλάχιστον τρεις μήνες. Στις εκλογές του 2022, άσκησε το δικαίωμα της ψήφου μέσω ταχυδρομείου το 26,4% των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους του εξωτερικού. Εν τούτοις, το σύστημα της επιστολικής ψήφου δεν ισχύει ακόμη για ψηφοφόρους που βρίσκονται την ημέρα των εκλογών σε διαφορετική περιοχή της ιταλικής επικράτειας από αυτήν στην οποία είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους. Πριν από τις εκλογές του 2022 κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο παραπλανητικοί ισχυρισμοί μέσω βίντεο που έγιναν viral για «νοθεία» στις επιστολικές ψήφους για να ευνοηθούν ορισμένα πολιτικά κόμματα. Το Euronews κατέρριψε αυτούς τους ισχυρισμούς.

Ουγγαρία: στα μέτρα του Ορμπαν

Μόνο όσοι Ούγγροι πολίτες (ή άτομα με διπλή ιθαγένεια) δεν έχουν μόνιμη διεύθυνση ή καταγεγραμμένη κατοικία στην Ουγγαρία μπορούν να ψηφίσουν ταχυδρομικώς. Ετσι, ένα σημαντικό μέρος της ουγγρικής διασποράς δεν επωφελείται από αυτή τη δυνατότητα, αλλά η ουγγρική μειονότητα που ζει στο εξωτερικό, στη Ρουμανία και τη Σερβία, μπορεί να επωφεληθεί από αυτήν. Το 95% αυτών των κοινοτήτων ψήφισε το Fidesz του Ορμπαν στις τελευταίες εκλογές. Αυτές οι μειονοτικές κοινότητες που ζουν εκτός των συνόρων έχουν λάβει διπλή υπηκοότητα από την κυβέρνηση Ορμπαν. Στις βουλευτικές εκλογές του 2022 στην Ουγγαρία, 444.000 άνθρωποι ψήφισαν με επιστολική ψήφο, εκ των οποίων 191.000 από τη Ρουμανία.

Τα αποτελέσματα της επιστολικής ψήφου στην Ουγγαρία αμφισβητούνται, επειδή οι ψήφοι μπορούν να αποσταλούν στις εκλογικές αρχές όχι μόνο μέσω ταχυδρομείου, αλλά και μέσω των πολιτικών κομμάτων. Τα στοιχεία των εκλογικών καταλόγων τηρούνται για δέκα χρόνια, οπότε είναι εύκολο να αποκτήσει κανείς πρόσβαση στα στοιχεία των ψηφοφόρων που έχουν εν τω μεταξύ αποβιώσει. Στις τελευταίες εκλογές εκτιμάται ότι καταγράφηκαν 20.000 τέτοιες ψήφοι. Τα τελευταία χρόνια, ΜΚΟ της ουγγρικής διασποράς έχουν επανειλημμένα ζητήσει μια πιο δίκαιη και πιο επαληθεύσιμη επιστολική ψήφο, αλλά η κυβέρνηση Ορμπαν έχει αρνηθεί να το πράξει.

Τσεχία: αντιδρά η Ακροδεξιά

Η σημερινή δεξιά κυβέρνηση της Τσεχίας επιχειρεί να θέσει σε εφαρμογή την επιστολική ψήφο. Η πρώτη που πρωτοστατεί εναντίον της επιστολικής ψήφου είναι η αντιδημοκρατική αντιπολίτευση (ακροδεξιά SPD και ANO). Το ANO, κόμμα του ολιγάρχη, επιχειρηματία και πρώην πρωθυπουργού Aντρέι Μπάμπις, κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι επιθυμεί να πάρει περισσότερες ψήφους από τους Τσέχους που ζουν στο εξωτερικό - οι οποίοι γενικά είναι πολύ πιο επιρρεπείς στο να ψηφίσουν τα δημοκρατικά κεντρώα ή κεντροδεξιά κόμματα.

Η Ακροδεξιά απειλεί να προσβάλει τον νόμο στο Συνταγματικό Δικαστήριο, καθώς η επιστολική ψήφος δεν συνάδει με την αρχή της «μυστικότητας» της ψηφοφορίας. Η κυβερνητική πρόταση για την καθιέρωση της επιστολικής ψήφου συζητήθηκε και εγκρίθηκε πρόσφατα στην Κάτω Βουλή της χώρας. Εάν η πρόταση της κυβέρνησης εγκριθεί οριστικά, κάτι που είναι πιθανό, οι Τσέχοι που ζουν στο εξωτερικό θα έχουν την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουν την επιστολική ψήφο στις βουλευτικές εκλογές του 2025. Στις τελευταίες εθνικές εκλογές μόνο 13.000 Τσέχοι που ζουν στο εξωτερικό ψήφισαν.

Λιθουανία: εξαιρέσεις για ειδικές κατηγορίες

Η επιστολική ψήφος απαγορεύεται εντός της χώρας. Σύμφωνα με τη λιθουανική κεντρική εκλογική επιτροπή, υπάρχει «πρόωρη ψηφοφορία», με τα μέλη των επιτροπών να επισκέπτονται τους ψηφοφόρους στα σπίτια τους (αν πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις) ή σε νοσοκομεία, ιδρύματα κοινωνικής φροντίδας και πρόνοιας, στρατιωτικές μονάδες και χώρους κράτησης. Σε κάθε περίπτωση, τα ψηφοδέλτια δεν αποστέλλονται ταχυδρομικώς, αλλά παραδίδονται στα εκλογικά τμήματα το Σάββατο πριν από την ημέρα της ψηφοφορίας, ανάλογα με τον τόπο κατοικίας που έχει δηλώσει ο ψηφοφόρος. Οσοι διαμένουν στο εξωτερικό μπορούν να ψηφίσουν ταχυδρομικώς στις εκλογές για την ανάδειξη του προέδρου της Δημοκρατίας και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου μέσω πρεσβειών και προξενείων.

Βουλγαρία: βάσιμοι φόβοι νοθείας

Η Βουλγαρία δεν επιτρέπει την επιστολική ψήφο, αλλά το θέμα επανέρχεται συνεχώς στον δημόσιο διάλογο, ώστε να γίνει δεκτή η ψηφοφορία μέσω ταχυδρομείου μόνο για τους Βούλγαρους που ζουν στο εξωτερικό (πάνω από 2,6 εκατ., ενώ ο εντός Βουλγαρίας πληθυσμός είναι 6,4 εκατομμύρια άτομα). Υπάρχουν επίσης ανησυχίες ότι η επιστολική ψήφος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο των ψήφων ή την παράνομη αγορά ψήφων.

«Στη Βουλγαρία, η εισαγωγή της επιστολικής ψήφου δεν είναι δυνατή (προς το παρόν) διότι δεν υπάρχει εγγύηση για το απόρρητο της ψήφου. Εάν η ψήφος γίνεται στο εκλογικό τμήμα, είναι σαφές ότι είναι προσωπική, είναι εγγυημένο ότι δεν υπάρχει κανένα άλλο πρόσωπο που μπορεί να επηρεάσει. Και στην περίπτωση της επιστολικής ψήφου, αυτό δεν μπορεί να το εγγυηθεί κάποιος», σχολιάζει στo Mediapool ένας από τους κορυφαίους Βούλγαρους πολιτικούς αναλυτές, ο Parvan Simeonov («Gallup International Balkan»).

Ρουμανία: αρνητικοί οι σοσιαλδημοκράτες

Επιτρέπεται μόνο για τις εθνικές και τις προεδρικές εκλογές για τους Ρουμάνους του εξωτερικού. Στις εκλογές του 2020, περίπου 21.000 Ρουμάνοι που ζουν στο εξωτερικό ψήφισαν μέσω επιστολικής ψήφου. Το 2023 ένα σχέδιο τροποποίησης του νόμου προκειμένου να εισαχθεί η επιστολική ψήφος για τις ευρωεκλογές εισήχθη από το φιλελεύθερο USR στο Κοινοβούλιο, αλλά έλαβε αρνητική ψήφο στη Γερουσία, με βάση τις ψήφους του συνασπισμού σοσιαλδημοκρατών PSD και φιλελευθέρων PNL.

«Θέλουμε να διασφαλίσουμε ότι όσοι εγγράφονται με επιστολική ψήφο δεν θα μπορούν να ψηφίσουν με κανέναν άλλο τρόπο. Υπήρξαν σχετικά σκάνδαλα στην Αμερική, είναι μια ψήφος που μπορεί εύκολα να αλλοιωθεί και θα θέλαμε να διασφαλίσουμε ότι αυτό δεν θα συμβεί», δήλωσε στο Pulse ο εκπρόσωπος του PSD, Lucian Romașcanu.

*Το άρθρο αυτό γράφτηκε στο πλαίσιο του προγράμματος PULSE, μιας ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας που διευκολύνει τη διεθνή δημοσιογραφική συνεργασία και στην οποία συμμετέχει κατ’ αποκλειστικότητα στην Ελλάδα η «Εφ.Συν.». Στο άρθρο συνεισέφεραν οι Ana Somavilla (El Confidencial-Ισπανία), Simona Kostadinova (Mediapool-Βουλγαρία), Francesca Barca (Vox Europe-Γαλλία), Sebastian Pricop (Ηοtnews-Ρουμανία), Petra Dvořáková (Deník Referendum-Τσεχία), Justina Μaciunaite (Delfi-Λιθουανία), Boroka Paraszka (HVG-Ουγγαρία).

→ Τα περιεχόμενα του προγράμματος Pulse διανέμονται με άδεια Creative Commons BY-NC-ND 2.5 IT. Η αναδημοσίευση προϋποθέτει υποχρεωτική αναφορά στους συντάκτες και στο πρόγραμμα με έναν άμεσο ενεργό σύνδεσμο προς την αρχική σελίδα του άρθρου.