Η φιλαναγνωσία... άγνωστη λέξη για τους περισσότερους Ελληνες

Στους ταξιδιωτικούς οδηγούς -αλλά συχνά και στις ομιλίες των πολιτικών- θα δει κανείς τη φράση «στην Ελλάδα γεννήθηκε η Δημοκρατία» ή «το θέατρο» ή «η φιλοσοφία» ή «η ρητορική». Ποια σχέση έχουν οι Ελληνες σήμερα με τις Τέχνες και -κυρίως- με τη λογοτεχνία; Διαβάζουν; Κι αν ναι, ποια βιβλία τους συγκινούν; Και, κυρίως, πώς εκπαιδεύονται ώστε να αγαπήσουν την ανάγνωση; Και πώς άλλες ευρωπαϊκές χώρες μαθαίνουν τους πολίτες να αγαπούν το βιβλίο;

Ο Δημήτρης (49 χρόνων) γράφει επαγγελματικά, αλλά διαβάζει για την προσωπική του απόλαυση από τότε που ήταν παιδί. «Μεγάλωσα σε ένα μικρό χωριό, τα βιβλία ήταν για μένα το διαβατήριο να ταξιδεύω σε άλλους κόσμους. Το πρώτο μου βιβλίο ήταν “Τα τέκνα του πλοιάρχου Γκραντ” και μου το έκανε δώρο η θεία μου στα γενέθλιά μου - από τότε άλλαξε η ζωή μου. Σήμερα διαβάζω τα πάντα, από λογοτεχνία μέχρι και πολιτική. Πριν από λίγους μήνες μετακόμισα. Μετέφερα πάνω από 100 κούτες με βιβλία - αυτό σημαίνει πάνω από 1.000 τόμοι. Ο μεταφορέας μου έλεγε “μα, γιατί δεν πετάς όλη αυτή τη σαβούρα;” και πολλοί φίλοι μου γελούσαν. Καταλαβαίνω ότι μάλλον είμαστε μειοψηφία οι αναγνώστες σε αυτή τη χώρα».

Τα στοιχεία επιβεβαιώνουν την αίσθηση του Δημήτρη; Ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ) διαχειρίζεται συλλογικά και προστατεύει τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών και εκδοτών έργων του λόγου. Από τον Ιανουάριο του 2021 ώς τον Φεβρουάριο του 2022, ο οργανισμός έκανε μια μεγάλη έρευνα ώστε να καταγράψει και να ερμηνεύσει το σύστημα των παραγόντων που καθορίζουν την αναγνωστική συμπεριφορά. Η τελευταία σχετική έρευνα είχε γίνει 10 χρόνια νωρίτερα - έκτοτε η χώρα αντιμετώπισε μια σφοδρή οικονομική κρίση (που άλλαξε εντελώς το εκδοτικό τοπίο) και λίγο αργότερα την πανδημία.

Ας δούμε τα ποσοτικά στοιχεία. Σύμφωνα λοιπόν με την έρευνα που διεξήγαγαν για λογαριασμό του ΟΣΔΕΛ ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Νίκος Παναγιωτόπουλος, και η εταιρεία δημοσκοπήσεων Metron Analysis (η οποία είχε πραγματοποιήσει και την αντίστοιχη έρευνα το 2010), ο Δημήτρης ανήκει σε εκείνο το 17% που διαβάζει παραπάνω από 10 βιβλία τον χρόνο. Στον αντίποδά του βρίσκεται ο Ακης, που μάλλον δεν νιώθει μοναξιά αφού αντιπροσωπεύει εκείνον τον έναν στους τρεις Ελληνες που δεν διαβάζουν καθόλου - ούτε ένα βιβλίο τον χρόνο. «Θα μπορούσα να σας πω ότι δουλεύω πάρα πολλές ώρες και δεν προλαβαίνω - εργάζομαι ως ελεύθερος επαγγελματίας στην οικοδομή κι έχω δυο μικρά παιδιά», μας λέει ο 32χρονος. «Ωστόσο, αυτό δεν θα ήταν η αλήθεια. Τα βιβλία μού θυμίζουν το σχολείο, έπρεπε να αποστηθίζω ολόκληρα κατεβατά. Θαυμάζω τους ανθρώπους που διαβάζουν, εγώ δεν έχω την υπομονή. Αλλά δεν μου λείπει κάτι κιόλας. Βλέπω ταινίες κι ενημερώνομαι από το ίντερνετ».

Ο Κώστας Δαρδανός διευθύνει τον ιστορικό εκδοτικό οίκο Gutenberg. Παράλληλα, είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΟΣΔΕΛ και πρόεδρος της Ενωσης Ελληνικού Βιβλίου, στην οποία συμμετέχουν εκδότες και βιβλιοπώλες με στόχο τη διάδοση και την προώθηση του βιβλίου σε όλη την επικράτεια και στο εξωτερικό, προβάλλοντας το ιδανικό της φιλαναγνωσίας. Ο Κ. Δαρδανός «διαβάζει» μαζί μας τα αποτελέσματα της έρευνας, αναδεικνύοντας μια ιδιαίτερη πτυχή. «Η έρευνα Παναγιωτόπουλου φανερώνει τη σχέση ανάγνωσης και αυξημένου βιοτικού επιπέδου, αφού όσοι μεγάλωσαν σε “πολιτισμικό τζάκι”, δηλαδή παιδιά που οι γονείς και το οικογενειακό τους περιβάλλον ήταν αναγνώστες και αφιέρωναν χρόνο για να τους διαβάζουν βιβλία, ως ενήλικες είχαν περισσότερες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας και υψηλότερες οικονομικές απολαβές», λέει ο κ. Δαρδανός.

Οπως τονίζει ο εκδότης, «η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα στον ανεπτυγμένο κόσμο που δεν έχει οργανωμένο δίκτυο βιβλιοθηκών (σχολικών, δημόσιων και δημοτικών) ώστε όλα τα παιδιά (κι όχι μόνο τα προνομιούχα) να διδάσκονται τα μαθήματα του σχολείου μέσα από τη βιβλιοθήκη και κατ’ αυτόν τον τρόπο να αγαπήσουν το βιβλίο από μικρή ηλικία και όχι να στηρίζονται στο σχολικό εγχειρίδιο (το οποίο μάλιστα καταλήγουν να μισούν), αποστηθίζοντάς το ως καλοί παπαγάλοι. Λόγω της ανυπαρξίας βιβλιοθηκών, τα περισσότερα παιδιά δεν έχουν την ευκαιρία να αποκτήσουν κι αυτά ένα “πολιτισμικό τζάκι” κι άρα να έχουν ισότιμη πρόσβαση στη γνώση και στην αγορά εργασίας. Πάγιο αίτημα των εκδοτών: Βιβλιοθήκες τώρα! Δυστυχώς, ο υπό σύσταση νέος φορέας για το βιβλίο, του υπουργείου Πολιτισμού, που θα έχει ως σκοπό, μεταξύ άλλων, την ίδρυση και ανάπτυξη βιβλιοθηκών, δεν πληροί τις προϋποθέσεις που ζήτησε ο Σύλλογος Εκδοτών από την υπουργό. Αλλη μια ευκαιρία φαίνεται ότι θα πάει χαμένη!»

Πριν από λίγες μέρες πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα ένα συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, που φιλοξενήθηκε σε χώρο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Ανάμεσα στις πολλές και ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, η δημοσιογράφος Μικέλα Χαρτουλάρη, η οποία εδώ και τρεις δεκαετίες παρακολουθεί τον χώρο του βιβλίου στην Ελλάδα, μίλησε για τις πολιτικές σε σχέση με την αλυσίδα του βιβλίου που εφαρμόζει η χώρα.

Οπως ανέφερε χαρακτηριστικά η Μ. Χαρτουλάρη, «Κρατικοί θεσμοί υπήρξαν για το βιβλίο, τη φιλαναγνωσία, τη γενική παιδεία του γενικού πληθυσμού. Ομως, μην ξεχνάμε ότι τα αρμόδια υπουργεία είναι τρία (Πολιτισμού, Παιδείας, Εσωτερικών) και αυτό δυσχεραίνει τη διαμόρφωση μιας συνεκτικής πολιτικής. Οι σχολικές και οι δημόσιες βιβλιοθήκες υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας, οι δημοτικές στο υπουργείο Εσωτερικών και η πολιτική βιβλίου και φιλαναγνωσίας στο Πολιτισμού - είναι μια τρικλοποδιά... ελληνικής κοπής. Ο διαμοιρασμός των αρμοδιοτήτων της Πολιτείας σε σχέση με το βιβλίο κινδυνεύει να λειτουργήσει σαν τροχοπέδη και στη συνάντηση της νέας γενιάς συγγραφέων του 21ου αιώνα με το ποικιλόμορφο αναγνωστικό κοινό.

»Τα τελευταία 30 χρόνια, ακόμη και όταν η χώρα αποκτά κρατικούς θεσμούς για το βιβλίο, η επιβίωσή τους δεν είναι διασφαλισμένη, όσο ενθουσιώδη ή ικανά ή εμπνευσμένα και να είναι τα πρόσωπα που τους εμψυχώνουν ή είναι επικεφαλής τους. Αν λείψει η πολιτική βούληση, θα αποστεωθούν, θα λειτουργήσουν διεκπεραιωτικά, θα αυτο-υπονομευτούν, θα παραμεριστούν. Το τελευταίο πρόγραμμα φιλαναγνωσίας που υπήρξε στην Ελλάδα καταργήθηκε το 2012, όταν η κυβέρνηση Σαμαρά κατάργησε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου».

Τι συμβαίνει σε άλλες χώρες

ΤΣΕΧΙΑ
Στην πατρίδα του Κάφκα η ανάγνωση ενθαρρύνεται επίσημα

Ας ταξιδέψουμε νοητά στην Τσεχία. Στην πατρίδα του Κάφκα η ανάγνωση ενθαρρύνεται επίσημα κυρίως μέσω της ένωσης βιβλιοθηκονόμων και δημόσιων βιβλιοθηκών και μέσω μερικών τοπικών βιβλιοθηκών (οι οποίες λειτουργούν με κρατικά κι ευρωπαϊκά κονδύλια), αλλά και μέσω ιδιωτικών ιδρυμάτων.

Η συντριπτική πλειονότητα των πρωτοβουλιών που υποστηρίζονται από το ένα ή το άλλο κανάλι επικεντρώνονται στα παιδιά. Γνωστές πρωτοβουλίες είναι οι εξής: «Μεγαλώνουμε με ένα βιβλίο», «Ολοι οι Τσέχοι διαβάζουν στα παιδιά», «Με ένα βιβλίο στη ζωή», «Ενα βιβλίο για τα πρωτάκια», «Πρώτη φορά στο σχολείο, πρώτη φορά στη βιβλιοθήκη», «Ημέρα για το παιδικό βιβλίο», «Νύχτα με τον Αντερσεν», «Μάρτιος - ο μήνας των βιβλίων», «Μεγάλος Οκτώβριος κοινής ανάγνωσης» κ.λπ. Σε γενικές γραμμές, το κράτος/οι πόλεις/οι περιφέρειες στην Τσεχική Δημοκρατία συγχρηματοδοτούν ένα δίκτυο δημόσιων και σχολικών βιβλιοθηκών (υπάρχουν περίπου 12.000 - η χώρα έχει 11 εκατομμύρια κατοίκους, άρα αντιστοιχεί 1 βιβλιοθήκη ανά 918 άτομα), οι οποίες οργανώνουν μεγάλες καμπάνιες σε επίπεδο κράτους καθώς και τις δικές τους τοπικές εκστρατείες γύρω από τις οποίες περιστρέφονται οι περισσότερες πρωτοβουλίες.

Τα παιδιά στα σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης επισκέπτονται συχνά τη βιβλιοθήκη με την τάξη τους και τους δασκάλους τους. Ευρύτερες καμπάνιες πραγματοποιούνται επίσης γύρω από εκθέσεις βιβλίου και ανακοινώσεις λογοτεχνικών βραβείων, αλλά εκεί ο σκοπός είναι εν μέρει εμπορικός.

ΙΣΠΑΝΙΑ
Ο αριθμός των αναγνωστών δεν σταμάτησε να αυξάνεται από το 2000

Ας πάμε τώρα σε μια χώρα πιο κοντινή σε εμάς, αφού όχι μονάχα βρίσκεται στον ευρωπαϊκό Νότο, αλλά έζησε για τα καλά την οικονομική κρίση. Οπως δείχνει το βαρόμετρο αναγνωστικών συνηθειών και αγορών βιβλίων, που εκπονήθηκε από την Ομοσπονδία Εκδοτών της Ιβηρικής (FGEE), στην Ισπανία ο αριθμός των τακτικών αναγνωστών (εκείνων δηλαδή που διαβάζουν καθημερινά ή κάθε εβδομάδα) δεν σταμάτησε να αυξάνεται από το 2000, ενώ μόνο κατά την τελευταία δεκαετία αυξήθηκε κατά 4,8%. Ο πληθυσμός που δεν διαβάζει, ο οποίος αντιπροσωπεύει λίγο περισσότερο από έναν στους τρεις Ισπανούς, παρέμεινε σταθερός. Η φιλαναγνωσία είναι θηλυκού γένους: 68,6% είναι γυναίκες αναγνώστριες και το 74% αυτών που διαβάζουν τακτικά είναι μεταξύ 14 και 24 ετών. Από αυτούς, σχεδόν οι μισοί συνεχίζουν να αγοράζουν έντυπα βιβλία.

Σύμφωνα με την Ισπανική Ομοσπονδία Εκδοτών, τα δύο προβλήματα που εμποδίζουν την πρόοδο της ανάγνωσης είναι η πειρατεία και το σύστημα των δημόσιων βιβλιοθηκών, οι οποίες έπεσαν θύματα των πολιτικών λιτότητας. Στον νόμο περί βιβλίου του 2007, που πέρασε η χώρα, είχε προβλεφθεί σημαντικός προϋπολογισμός για την προώθηση του δικτύου βιβλιοθηκών, αλλά τελικά περικόπηκε λόγω της οικονομικής κρίσης του 2011. To δίκτυο βιβλιοθηκών είναι μάλλον νεαρό, αφού μετρά μόλις 20 χρόνια ζωής, ωστόσο, σύμφωνα με έρευνες, μονάχα ένας στους 4 Ισπανούς επισκέπτεται τις βιβλιοθήκες, οι οποίες υποχρηματοδοτούνται. Για τον λόγο αυτό, η πλειονότητα των δράσεων για την προώθηση της ανάγνωσης διοργανώνεται από ιδιωτικούς φορείς ή ιδρύματα που δημιουργούν εργαστήρια για παιδιά ή ηλικιωμένους. Ειδικές καμπάνιες «τρέχουν» παράλληλα με εκθέσεις βιβλίου και λογοτεχνικά βραβεία.

! Το άρθρο αυτό γράφτηκε στο πλαίσιο του προγράμματος PULSE, μιας ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας που διευκολύνει τη διεθνή δημοσιογραφική συνεργασία. Η «Εφημερίδα των Συντακτών» συνεργάζεται με άλλα εννέα ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης για να προσφέρουν στον αναγνώστη πανευρωπαϊκά ρεπορτάζ και έρευνες

→ Τα περιεχόμενα του προγράμματος Pulse διανέμονται με άδεια Creative Commons BY-NC-ND 2.5 IT. Η αναδημοσίευση προϋποθέτει υποχρεωτική αναφορά στους συντάκτες και στο πρόγραμμα με έναν άμεσο ενεργό σύνδεσμο προς την αρχική σελίδα του άρθρου.