Είναι μια πόλη «ουδέτερη» ως προς το φύλο; Διασφαλίζει την ισότητα σε άνδρες και γυναίκες; Ενας αναγνώστης ή μια αναγνώστρια της μελέτης «Σχεδιάζοντας για όλες: Η οπτική του φύλου στον χώρο της ελληνικής πόλης» -που θα παρουσιάσει σήμερα το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς»- καταλήγει σε ένα «όχι». Ενδεικτικό παράδειγμα με το οποίο μπορεί να επιχειρηματολογηθεί η αρνητική απάντηση είναι ένα αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητας: οι μετακινήσεις.
Το κύριο μοτίβο μετακίνησης των ανδρών αποτελείται από γραμμικές, αμφίδρομες διαδρομές από και προς την εργασία, ενώ το μοτίβο μετακίνησης των γυναικών αποτελείται από πολύπλοκες και ποικίλες διαδρομές. Κύριος σκοπός μετακινήσεων των γυναικών είναι οι υπηρεσίες φροντίδας (π.χ. συνοδεία παιδιών στο σχολείο, μετακίνηση ηλικιωμένων, τα ψώνια του νοικοκυριού) με τις οποίες είναι επιφορτισμένες έως σήμερα, όπως αναδεικνύεται σε έρευνα που έγινε στη Μαδρίτη και επιβεβαιώνουν στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης για την Ελλάδα (2018).
Στη χώρα μας οι γυναίκες αφιερώνουν περίπου 4 φορές περισσότερο χρόνο από τους άντρες σε εργασίες φροντίδας. Η κινητικότητα φροντίδας αποτελεί το ένα τέταρτο ημερήσιων αστικών διαδρομών -σύμφωνα με την έρευνα της Μαδρίτης-, με τις μετακινήσεις των γυναικών να μην ξεπερνούν συνήθως τα 15 λεπτά. Οι γυναίκες είναι πιο συνηθισμένο να χρησιμοποιούν μέσα μαζικής μεταφοράς (ΜΜΜ) ή να κινούνται πεζή, ενώ αντιθέτως οι άνδρες θα χρησιμοποιήσουν (εάν υπάρχει) το αυτοκίνητο του νοικοκυριού. Η χρήση ταξί είναι δύσκολη έως αδύνατη εάν δεν υπάρχουν οικονομικοί πόροι, επομένως χρήστριες και κάτοικοι της πόλης έχουν στην καθημερινότητά τους την ανάγκη ενός δικτύου ΜΜΜ που στοχεύει στην εξυπηρέτηση μικρών, κυκλικών και –συνήθως– τοπικής κλίμακας καθημερινών διαδρομών. Υφίσταται κάτι τέτοιο σήμερα στα ελληνικά αστικά κέντρα; Μήπως οι πόλεις προσφέρουν πεζοδρόμια για κάθε μετακίνηση με περπάτημα; Στην Αθήνα, π.χ., προτεραιότητα δίνεται στην κίνηση με Ι.Χ., κάτι που επιλέγουν κυρίως οι άνδρες.
Το παραπάνω παράδειγμα έρχεται να επιβεβαιώσει αυτό που επισημαίνει η μελέτη «Σχεδιάζοντας για όλες», ότι «σχεδιαστικές λύσεις με επίκεντρο τις ανάγκες των γυναικών και άλλων έμφυλων υποκειμενικοτήτων συμβάλλουν στη βελτίωση της καθημερινής ζωής όλων». Αλλωστε, σημειώνει η μελέτη, πολλές από τις ιδέες που ξεκίνησαν μέσα από τον σχεδιασμό για τις γυναίκες και την έμφυλη ευαισθησία αποτελούν σήμερα «κυρίαρχα μοντέλα σχεδιασμού» πόλεων, όπως για παράδειγμα η «πόλη των δεκαπέντε λεπτών», μοντέλο με βάση το οποίο όλοι οι κάτοικοι θα πρέπει να μπορούν να κάνουν τις καθημερινές τους δραστηριότητες σε 15 λεπτά με τα πόδια.
Οπως εξηγεί η μελέτη, ο αστικός σχεδιασμός υπήρξε πάντοτε ευθύνη κυρίως λευκών, αρτιμελών, μεσήλικων, cis-straight ανδρών αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων, πολιτικών, μεσαίας ή και ανώτερης κοινωνικής και οικονομικής τάξης. «Εφάρμοζαν τις δικές τους ιδέες και οράματα για την πόλη, συχνά αγνοώντας ή/και υποτιμώντας τις επιθυμίες και τις ανάγκες άλλων κοινωνικών ομάδων», γεγονός που «εντείνει τις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες». Οι σύγχρονες πόλεις σχεδιάστηκαν «και σχεδιάζονται», σύμφωνα πάντα με τη μελέτη, με βάση τις ανάγκες ενός «μοντέλου πολίτη» με προφίλ που καθρεφτίζει τα χαρακτηριστικά των σχεδιαστών τους, με τον άνδρα να έχει συνδεθεί με την αμειβόμενη εργασία (η οποία σε μεγάλο βαθμό λαμβάνει χώρα σε δημόσιο χώρο), ενώ οι γυναίκες έχουν συνδεθεί με τη μη αμειβόμενη εργασία φροντίδας (η οποία αναφέρεται στην εργασία της «κοινωνικής αναπαραγωγής») και τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού. «Ετσι, το κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης που προωθείται (π.χ. μεγάλα οικονομικά και εμπορικά κέντρα) δεν καλύπτει τις βασικές ανάγκες όλων των ανθρώπων σε επίπεδο καθημερινότητας και συμβάλλει στη δημιουργία και διατήρηση έμφυλων και κοινωνικών ανισοτήτων και αποκλεισμών», παρατηρεί η μελέτη.
Πώς θα έμοιαζε μια πόλη συμπεριληπτική για όλα τα φύλα; Επιχειρώντας να απαντήσει στο παραπάνω ερώτημα, έρευνα της Παγκόσμιας Τράπεζας (2020) προκρίνει έξι βασικούς άξονες:
1. Προσβασιμότητα στους δημόσιους χώρους,
2. Συνδεσιμότητα και δυνατότητα μετακίνησης,
3. Ασφάλεια και προστασία από τη βία,
4. Υγεία και υγιεινή,
5. Ανθεκτικότητα στις κλιματικές καταστροφές,
6. Διασφάλιση κατοικίας, εργασίας και αυτονομίας.
«Αυτές οι αρχές θα μπορούσαν να υπάρχουν απλώς ως αρχές καλής διαχείρισης της πόλης και δεν αφορούν μόνο τις γυναίκες», τονίζει η μελέτη, εξηγώντας ότι αντίστοιχα με τα παραπάνω στοιχεία προκύπτουν και από την έκθεση Cities Alive (2022), όπου ταυτόχρονα τονίζεται η σημασία του κράτους δικαίου και της ισότητας, καθώς και ο καίριος ρόλος της αστικής εμπειρίας στην ενδυνάμωση των γυναικών όσον αφορά την επαγγελματική ζωή. «Χώροι, παροχές και διάφορες δραστηριότητες εντός της πόλης συμβάλλουν στην αυτονομία και ενδυνάμωση των κατοίκων, με την προϋπόθεση ότι συνυπολογίζονται όλες κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού (…) καθώς και το γεγονός ότι η αναπαραγωγική εργασία, δηλαδή η φροντίδα, παραμένει στην πλειονότητα ευθύνη των γυναικών», αναφέρει η μελέτη.
Ενα ενδιαφέρον παράδειγμα συμπεριληπτικού σχεδιασμού προσφέρει η Βιέννη, πόλη αναφοράς ως προς το πώς μπορούν να υλοποιηθούν στον αστικό ιστό πολιτικές για την ισότητα των φύλων. Η αρχική προσπάθεια ξεκίνησε στις αρχές του ‘90. Η Eva Kail, εργαζόμενη στο τμήμα στρατηγικού σχεδιασμού της πόλης, ξεκίνησε ποιοτικές και ποσοτικές έρευνες για τη χρήση του δημόσιου χώρου και του τρόπου μετακινήσεων στην πόλη. Οι έρευνες αποκάλυψαν το έμφυλο χάσμα στη χρήση της πόλης. Παρατηρήθηκε –μεταξύ άλλων– ότι οι γυναίκες κινούνται με τα πόδια και με ΜΜΜ, ότι τα κορίτσια επισκέπτονται λιγότερο συχνά τα πάρκα μετά την ηλικία των 9 ετών, ότι απουσίαζαν οι αρχιτεκτόνισσες από τα γραφεία σχεδιασμού κατοικιών.
Ως αποτέλεσμα, ήρθε το Frauen-Werk-Stadt (Γυναίκες-Δουλειά-Πόλη), ένα συγκρότημα 357 κατοικιών σχεδιασμένο από γυναίκες. Κεντρικό στοιχείο του σχεδιασμού ήταν η μετακίνηση «από τη στάση του λεωφορείου μέχρι την είσοδο στο διαμέρισμα». Το επόμενο βήμα ήταν περισσότερες παρεμβάσεις στον δημόσιο χώρο για τη βελτίωση του φωτισμού, την ενίσχυση του αστικού εξοπλισμού, τη διαπλάτυνση πεζοδρομίων, την αφαίρεση εμποδίων που δυσκολεύουν –για παράδειγμα– την κίνηση με παιδικό καροτσάκι, τη διαμόρφωση αθλητικών εγκαταστάσεων για πρόσθετα αθλήματα (π.χ. βόλεϊ, μπάντμιντον), ενώ τέσσερα πάρκα επανασχεδιάστηκαν με την οπτική του φύλου.
«Στα παραπάνω εγχειρήματα ασκήθηκε κριτική επειδή αναπαράγουν το στερεότυπο της φροντίδας των παιδιών που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις γυναίκες», αναφέρει η μελέτη. «Παρ’ όλα αυτά, ήταν επιλογή τους να δώσουν ρεαλιστικές λύσεις στα πρακτικά ζητήματα των γυναικών, αναγνωρίζοντας τα όρια του σχεδιασμού και στοχεύοντας στη διευκόλυνση της καθημερινότητας», προστίθεται στη μελέτη.
Η Βιέννη κατάφερε να εντάξει τη διάσταση του φύλου σε πολλαπλά στάδια της παραγωγής του χώρου, με τη συλλογή στοιχείων από τις χρήστριες, διεπιστημονικές προσεγγίσεις, διαφορετική σήμανση στους δρόμους, ονοματοδοσία δρόμων με ονόματα γυναικών, ανάθεση αρχιτεκτονικών έργων σε γυναικεία αρχιτεκτονικά γραφεία και να θέσει ως κριτήριο αξιολόγησης των προτάσεων την οπτική του φύλου. «Οπως τονίζουν οι επικεφαλής του Τομέα Γυναικών της πόλης της Βιέννης, η οπτική του φύλου είναι μια πολιτική θέση», τονίζει η μελέτη.
Εχουμε λάθος εικόνα
Η μελέτη αποκαλύπτει ότι η ελληνική κοινωνία φαίνεται να έχει μια λανθασμένη και ωραιοποιημένη εικόνα της πραγματικότητας όσον αφορά την ισότητα των φύλων: παρότι -βάσει στοιχείων του Ευρωβαρόμετρου (2017)- η πλειοψηφία θεωρεί ότι έχει επιτευχθεί η έμφυλη ισότητα στον χώρο της εργασίας (69%), στις θέσεις ευθύνης (63%) και στην πολιτική (61%), η Ελλάδα από το 2013 ώς το 2022 βρίσκεται σταθερά στην τελευταία θέση της Ευρωπαϊκής Ενωσης σε αντίστοιχα θέματα. Σύμφωνα με τον δείκτη ισότητας φύλων για το 2022 (Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, EIGE), η Ελλάδα έχει τη χαμηλότερη βαθμολογία με ποσοστό 53%, τη στιγμή που ο μέσος ευρωπαϊκός όρος ανέρχεται στο 68,6%, με το μεγαλύτερο έμφυλο χάσμα να παρατηρείται στον δείκτη της «δύναμης/εξουσίας». Δεν περνά απαρατήρητο επίσης το «παράδοξο» που καταγράφει η μελέτη: ο ισχύων νόμος για τις εθνικές πολιτικές ισότητας (ν.4604/2019) «χρησιμοποιεί μόνο το αρσενικό γένος, αποτυγχάνοντας να αποτελέσει πρότυπο συμπεριληπτικής γλώσσας».
Το δικαίωμα των γυναικών στην πόλη
Το 2019 η ομάδα εργασίας GenderHub του UN Habitat επεξεργάστηκε και δημοσιοποίησε το κείμενο-διακήρυξη: «Το δικαίωμα των γυναικών στην πόλη». Εστιάζει σε 11 θεματικές που καλύπτουν όλο το φάσμα της καθημερινής ζωής, από την πολιτική και την οικονομία, την εργασία και τη στέγη ώς την πρόσβαση και χρήση του δημόσιου χώρου. Αυτές οι έντεκα θεματικές αναφέρονται σε μια πόλη:
1 που υιοθετεί όλα τα αναγκαία μέτρα για την καταπολέμηση όλων των μορφών διακρίσεων εις βάρος των γυναικών και των κοριτσιών,
2 που εγγυάται την ισότητα στην πλήρη και αποτελεσματική πολιτική συμμετοχή των γυναικών,
3 ελεύθερη από βία απέναντι στις γυναίκες στη δημόσια και στην ιδιωτική σφαίρα,
4 που εγγυάται την προστασία των γυναικών, και των γυναικών-προσφύγων, σε περιόδους πολέμου, κατοχής και συγκρούσεων,
5 που εγγυάται την πρόσβαση σε προσιτή κατοικία,
6 που αναγνωρίζει, εκτιμά και αναδιανέμει την εργασία φροντίδας, την οποία αναλαμβάνουν κυρίως οι γυναίκες,
7 που εγγυάται την ισότιμη και προσιτή πρόσβαση των γυναικών σε αγαθά, ευκαιρίες και δημόσιες υπηρεσίες,
8 που προωθεί την οικονομική αυτονομία των γυναικών,
9 όπου οι γυναίκες έχουν ενεργό και αποφασιστικό λόγο στις διαδικασίες σχεδιασμού, μελέτης, παραγωγής και χρήσης του χώρου,
10 που λαμβάνει υπόψη τη διαφορετικότητα των γυναικών, ανάλογα με την ηλικία, τις φυσικές ικανότητες, την καταγωγή, την εθνικότητα, την εθνότητα, τη θρησκεία, τη φυλή, την οικονομική κατάσταση, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη θρησκεία ή την πολιτική τοποθέτηση,
11 που προάγει την ισότητα των φύλων στην πρόσβαση σε αγαθά και αγορές, που υπερασπίζεται το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής.
Σχεδιάζοντας για όλες
«Σε αυτή τη συγκυρία [σ.σ. εννοεί την αυξημένη προσοχή στο γυναικείο ζήτημα], η πόλη αναδεικνύεται ως τόπος χειραφέτησης των γυναικών μέσα από τις ευκαιρίες που προσφέρει για εργασία, εκπαίδευση και δικτύωση. Στον αντίποδα των ευκαιριών της πόλης βρίσκεται ο αστικός χώρος, ο οποίος παραμένει ένας τόπος που έχει σχεδιαστεί μέσα από ανδροκεντρικά πρότυπα».
Αυτά ισχυρίζονται στην εισαγωγή οι συγγραφείς της μελέτης «Σχεδιάζοντας για όλες: η οπτική του φύλου στον χώρο της ελληνικής πόλης», που παρήγγειλε και θα εκδώσει σε λίγες ημέρες το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς». Για τον πρώτο ισχυρισμό δεν νομίζω ότι θα υπάρξει αντίρρηση. Ιδίως αφότου η ανάγκη –δηλαδή η πενιχρότητα του εργατικού εισοδήματος– έκαμψε την αντίρρηση πατεράδων, αδελφών και συζύγων, η γυναικεία εργασία εξελίχθηκε σε κανόνα, οι γυναίκες βγήκαν από το σπίτι και απέκτησαν εισόδημα, δηλαδή σχετική ανεξαρτησία. Η εκπαίδευση, η δικτύωση, ο πολιτισμός, η διασκέδαση με αυτονομία δεν ήρθαν αμέσως, χρειάστηκαν συγκρούσεις, όμως ήρθαν.
Οσον αφορά τον δεύτερο ισχυρισμό, ότι δηλαδή ο αστικός χώρος παραμένει μη φιλικός προς τις γυναίκες, επειδή, όπως αναφέρει η μελέτη, «έχει σχεδιαστεί μέσα από ανδροκεντρικά πρότυπα», αυτός δεν αμφισβητείται ευθέως, ωστόσο δεν είναι κοινή πεποίθηση: στην ακραία περίπτωση θεωρείται λόξα των φεμινιστριών, στην πιο ήπια απλώς ύπαρξη ενός συνόλου αρρυθμιών χωρίς πολύ σοβαρές επιπτώσεις στη ζωή μέσα στην πόλη. Χαρακτηριστικό της πρόσληψης του γυναικείου ζητήματος στην Ελλάδα είναι το αποτέλεσμα έρευνας του Ευρωβαρόμετρου. Σύμφωνα με αυτήν, η ελληνική γνώμη κατά πλειοψηφία (68%) θεωρεί ότι η ισότητα των φύλων στην Ελλάδα έχει επιτευχθεί ικανοποιητικά. Στην κατάταξη ωστόσο του δείκτη ισότητας του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων η Ελλάδα καταλαμβάνει σταθερά την τελευταία θέση ανάμεσα στα κράτη της Ε.Ε.
Αυτή την υπόρρητη αμφισβήτηση επιδιώκει να αντικρούσει, κατά τη γνώμη μου με επάρκεια, το πρώτο μέρος της μελέτης, όπου καταδεικνύεται πώς και για ποιον λόγο οι πόλεις δεν είναι ουδέτερες ως προς το ζήτημα των φύλων. Πλήθος στοιχείων και αναλύσεων αποκαλύπτουν ζητήματα της πόλης, τα οποία καταδεικνύουν ότι ο χώρος της πόλης δεν είναι ουδέτερος. Αστικοί δείκτες, οι οποίοι έχουν αναπτυχθεί από γυναικεία κινήματα με βάση τη γυναικεία εμπειρία της πόλης, παρουσιάζονται προκειμένου να χρησιμεύσουν για την αξιολόγηση του χώρου της πόλης ή της γειτονιάς και να διαμορφωθούν αξιώσεις.
Οπως είναι φυσικό, ο αστικός σχεδιασμός από οποιαδήποτε οπτική είναι μέλημα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ο συμπεριληπτικός σχεδιασμός που θα μπορέσει να ξεπεράσει τον σημερινό ανδροκεντρικό χαρακτήρα των πόλεων, ωστόσο, δεν είναι εμφανής στην πολιτική των δημοτικών αρχών στην Ελλάδα. Η μελέτη του ΙΝΠ περιέχει πολλά στοιχεία και αποκαλύπτει οπτικές γωνίες που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από τις δημοτικές παρατάξεις ενόψει μάλιστα των φετινών αυτοδιοικητικών εκλογών.
Αυτές οι οπτικές γωνίες και τα στοιχεία βρίσκονται παντού, και στα τέσσερα μέρη της μελέτης. Το τρίτο μέρος, ωστόσο, με τα πολλά παραδείγματα, θετικά και αρνητικά, με την πολλαπλότητα των προσεγγίσεων και με ιδιαίτερο βάρος στις ελληνικές πόλεις είναι, λες, φτιαγμένο για τον σχεδιασμό δημοτικής πολιτικής που αποσκοπεί στον μετασχηματισμό των ανδροκεντρικά σχεδιασμένων πόλεών μας σε συμπεριληπτικούς αστικούς χώρους. Αυτό βέβαια δεν γίνεται χωρίς την επικέντρωση σε εκείνες τις ομάδες που μειονεκτούν για πολύ διαφορετικούς λόγους η κάθε μια, όπως οι γυναίκες εξαιτίας της ανδροκρατίας. Οπως πολύ σωστά επισημαίνει η μελέτη, εάν αντιμετωπίζεις με τον ίδιο τρόπο ομάδες που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση με ομάδες που πλεονεκτούν, τότε ευνοείς τις ομάδες που πλεονεκτούν. Χρειάζεται με άλλα λόγια μεροληπτική πολιτική, η οποία θα αποκαθιστά την ισότητα των φύλων, ώστε η συμβίωση να μην είναι εξαρχής εκμεταλλευτική και καταπιεστική.
*Οικονομολόγος, μέλος του Δ.Σ. του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας