Φόβος και θυμός οι παρενέργειες του Covid-19

Οι επιστήμονες ήδη μιλούν για «πανδημική κόπωση» και «Covid burnout», όχι μόνο για όσους λόγω επαγγέλματος μάχονται στην πρώτη γραμμή, αλλά και για τον γενικό πληθυσμό, που επιβιώνει σε πρωτοφανείς συνθήκες, αντιμέτωπος με μια πολλαπλή κρίση: η υγειονομική κρίση έγινε και οικονομική, ενώ σε κρίση μπαίνουν οι κοινωνικές μας σχέσεις, οι προσωπικές μας ισορροπίες, ακόμα και οι πνευματικές μας λειτουργίες.

«Πανδημική κόπωση», «Covid burnout», «εξάντληση zoom» οι νέοι όροι στη ζωή μας

Σε άρθρο που δημοσίευσε πρόσφατα το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, οι Elissa Epel και Elena Fromer κάνουν λόγο για την «εξάντληση zoom», την κούραση δηλαδή που προκαλούν οι αλλεπάλληλες συσκέψεις μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας, αλλά και οι επικοινωνίες γενικότερα μέσω μιας οθόνης. Οπως εξηγούν, οι άνθρωποι έχουμε συνηθίσει να αλληλεπιδρούμε αυτοπροσώπως κι αυτό σημαίνει ότι λαμβάνουμε ισχυρά σήματα από τη γλώσσα του σώματος, τη φωνή, τις εκφράσεις.

Στο Zoom, το μόνο που έχουμε είναι αδύναμα σήματα και έτσι πρέπει να πιεζόμαστε περισσότερο για να κατανοήσουμε την κατάσταση και το περιεχόμενο - πολλές φορές δε σε συσκέψεις που μπορεί να συμμετέχουν και 10 πρόσωπα ταυτόχρονα. Οι άνθρωποι «συγχρονίζουμε» -κατανοούμε δηλαδή περιεχόμενο όχι μόνο από τις λέξεις, αλλά και τις παύσεις, τις χειρονομίες, τις κινήσεις-, έτσι η καθυστέρηση ακόμη και μερικών χιλιοστών του δευτερολέπτου επιβάλλει στον εγκέφαλό μας επιπλέον δουλειά για να ξεπεράσει τον αποσυγχρονισμό.

Η επικοινωνία μέσω πλατφόρμας είναι μόνο ένα από τα αμέτρητα καινούργια πράγματα που χρειάστηκε να διδαχτούμε ώστε να επιβιώσουμε σε συνθήκες τηλεργασίας - κι ίσως όχι το δυσκολότερο. Σύμφωνα με τη UNICEF, στις αρχές Δεκεμβρίου 320 εκατομμύρια παιδιά ήταν εκτός σχολείου λόγω λοκντάουν σε όλο τον κόσμο. Αυτά τα παιδιά χρειάζεται κάποιος να τα φροντίζει και να τα απασχολεί όλη μέρα, κάθε μέρα - και λόγω των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης αυτοί δεν μπορούν να είναι οι παππούδες τους.

Ετσι, οι τηλεργαζόμενοι γονείς βρίσκονται να επιτελούν διπλούς ρόλους και μάλιστα σε σχεδόν 24ωρη βάση. Μελετώντας αυτό το φαινόμενο σε μια χώρα που χτυπήθηκε πολύ από την πανδημία στην Ευρώπη, την Ιταλία, επιστήμονες διαπίστωσαν ότι οι γονείς δήλωναν εξουθενωμένοι σε ποσοστό 70% (Journal of Pediatric Psychology, 2020, 1-10).

Η πανδημία προκαλεί φόβο όχι μόνο γιατί ανακινεί το άγχος του θανάτου σε όλους μας απανταχού της Γης, αλλά και γιατί προκαλεί σε όλα τα επίπεδα περισσότερη αβεβαιότητα από όση αντέχουμε. Και αυτό είναι τόσο καθοριστικό για την ισορροπία των ανθρώπων, που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εξέδωσε οδηγίες προς τις κυβερνήσεις για το πώς να αντιμετωπίσουν αυτήν την αβεβαιότητα στην επικοινωνιακή στρατηγική τους. Δεν υπάρχει ούτε ένα σημείο σταθερότητας κι αυτό φτάνει στα όριά του καθέναν μας χωριστά, τις κοινωνίες και τις οικονομίες.

Πότε θα τελειώσει η πανδημία; Θα είναι αποτελεσματικό το εμβόλιο; Πότε θα ανακάμψει η οικονομία; Θα επιστρέψουμε ποτέ στην κανονικότητα; Πώς θα μοιάζει ο κόσμος μετά τον ιό; Τόσες ερωτήσεις και ούτε μία απάντηση - κι αυτό οδηγεί τους οικονομικούς επιστήμονες να ισχυρίζονται σε έρευνα που δημοσίευσε το Journal of Public Economics (τ. 191, Νοέμβριος 2020) ότι δεν υπάρχει κανένα ιστορικό ανάλογο αυτής της πανδημίας ως προς το σοκ που προκαλεί στις οικονομίες παγκοσμίως.

Αν κάτι ανέδειξε αυτή η πανδημία, είναι πως σε κάθε μήκος και πλάτος οι άνθρωποι μοιραζόμαστε τα ίδια συναισθήματα. Οσο αναδεικνύει τις ομοιότητές μας όμως, άλλο τόσο έκανε εμφανείς και τις ταξικές μας διαφορές: μοιραζόμαστε πιο πολλά με έναν άνθρωπο της ίδιας τάξης εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, παρά με κάποιον με λυμένα όλα τα ζητήματα στην ίδια πόλη. Πώς νιώθουμε τώρα σε αυτό το δεύτερο κύμα του κορονοϊού και μεσούσης αυτής της δεύτερης και βαρύτερης καραντίνας; Αυτό ανιχνεύει η έρευνα που παρουσιάζουμε σήμερα.

Στη δεύτερη καραντίνα εξανεμίζονται η ελπίδα και η ψυχραιμία

Η εταιρεία στρατηγικών ερευνών Long Lust «έτρεξε» την έρευνα για τα συναισθήματα που βιώνουμε το διάστημα 13-18 Νοεμβρίου σε δείγμα 1.235 ατόμων από όλη την Ελλάδα με τη μορφή ηλεκτρονικού ερωτηματολογίου. Το δείγμα ήταν τυχαίο και η μέση διάρκεια απάντησης του ερωτηματολογίου ήταν 10 λεπτά. H έρευνα ήταν αυτοχρηματοδοτούμενη, δεν υποστηρίχτηκε ούτε οργανώθηκε για τους σκοπούς κάποιας τρίτης οργάνωσης ή εταιρείας.

Η έρευνα δεν έδειξε κάτι καινούργιο, αλλά επιβεβαίωσε αυτό που όλοι νιώθουμε: ανασφάλεια, φόβο και θυμό για όσα ζούμε αλλά και για όσα προβλέπουμε ότι θα έρθουν ως συνέπεια της υγειονομικής κρίσης που πυροδότησε την οικονομική κρίση. Οι ερευνητές της εταιρείας είχαν διενεργήσει αντίστοιχη έρευνα -αν και σε μικρότερο δείγμα- τον Μάρτιο με την επιβολή του πρώτου λοκντάουν.

Τώρα το δείγμα είναι μεγαλύτερο και η πολαρόιντ της στιγμής διαφορετική: «Ιδιαίτερα αρνητική και φορτισμένη είναι η συναισθηματική κατάσταση της πλειοψηφίας των Ελλήνων», σημειώνουν οι ερευνητές, υπογραμμίζοντας πως «ενώ τον περασμένο Μάρτιο, κατά το πρώτο λοκντάουν, προσπαθούσαμε να διατηρήσουμε την ελπίδα και την ψυχραιμία μας, σήμερα οι περισσότεροι νιώθουμε ανασφάλεια, θυμό, στασιμότητα και φόβο».

Ο θυμός και ο φόβος

Νιώθουμε θυμωμένοι πρωτίστως λόγω των περιορισμών που επιβάλλονται στην καθημερινότητά μας και της ανασφάλειας για τα οικονομικά μας, ενώ ο φόβος συνδέεται περισσότερο με το ζήτημα της υγείας. Ενας στους τρεις πολίτες (27,3% του γενικού πληθυσμού) νιώθει θυμό - πρόκειται κυρίως για άντρες και περισσότερο αυτοί που τοποθετούνται σε πολιτικό επίπεδο προς τα αριστερά. Φόβο νιώθουν περισσότερες γυναίκες και άνθρωποι ηλικίας 31-44 ετών. Μάλιστα ανησυχούν πολύ περισσότερο για την υγεία των δικών τους παρά για τη δική τους. Οι ερευνητές υπογραμμίζουν πως σε αυτή την ομάδα θα βρούμε και συγκριτικά μεγαλύτερα ποσοστά ανέργων, πιθανόν η ανεργία εντείνει το αίσθημα φόβου.

Οι πιο νέοι (19-30) δεν νιώθουν φόβο ή θυμό, αλλά βιώνουν έντονα στασιμότητα και μοναξιά, που κατά τους ερευνητές «προέρχεται από το γεγονός ότι η πανδημία και το λοκντάουν έχουν βάλει φρένο στην καθημερινότητα και τα όνειρά τους». Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει και το γεγονός ότι αυτή η ομάδα ανησυχεί συγκριτικά περισσότερο και για την ψυχική της υγεία, κάτι το οποίο έχουν υπογραμμίσει και άλλες έρευνες σε παγκόσμιο επίπεδο αναφορικά με την ψυχική υγεία των νέων.

Η πειθαρχία

Η συντριπτική πλειοψηφία δηλώνει αρκετά «πειθαρχημένη» όσον αφορά τα προβλεπόμενα μέτρα ασφαλείας και πως θα συνέχιζε να τα τηρεί ακόμα κι αν δεν υπήρχε κάποιο χρηματικό πρόστιμο. Μάλιστα, σε μία κλίμακα 0-100, ένας μέσος όρος που αγγίζει το 67 υποστηρίζει ότι τηρεί τα υγειονομικά μέτρα.

ΜΜΕ - κυβέρνηση

Για τη συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων, τα διαδικτυακά ΜΜΕ είναι οι μεγάλοι νικητές της ενημέρωσης. Στην ερώτηση «ποιες πηγές ενημέρωσης χρησιμοποιείτε αυτό το διάστημα;» ένα ποσοστό που αγγίζει το 61,89% επιλέγει τα online media, με τους επιστήμονες να έρχονται δεύτεροι με ποσοστό 49,51%. Στην ερώτηση μάλιστα «πόσο ικανοποιημένοι νιώθετε από την ποιότητα και το περιεχόμενο των ελληνικών ΜΜΕ αυτή την περίοδο;» σε μία κλίμακα όπου το 0 είναι «καθόλου ικανοποιημένος» και το 100 το «απόλυτα ικανοποιημένος», οι ερωτηθέντες απάντησαν θετικά σε ένα ποσοστό περίπου 22%.

Ανάλογη είναι και η στάση των ερωτηθέντων αναφορικά με την ικανοποίησή τους από τη διαχείριση της πανδημίας από την πολιτεία. Σε πτωτική τάση συγκριτικά με την αντίστοιχη έρευνα του Μαρτίου, στην ερώτηση «πώς θα βαθμολογούσατε τη στάση του κράτους απέναντι στη πανδημία», οι ερωτηθέντες δηλώνουν ικανοποιημένοι μόλις στο 29%, ακόμα και εκείνοι που στο πολιτικό φάσμα τοποθετούνται περισσότερο προς τα δεξιά.

Κανονικότητα

Οι ερωτηθέντες δεν χαρακτηρίζονται από απαισιοδοξία, αλλά ούτε βλέπουν ένα «φωτεινό» μέλλον.

Πάνω από τους μισούς (56%) απαντούν πως σε τρία χρόνια από τώρα η ζωή θα είναι πολύ καλύτερη από ό,τι σήμερα και το 40% πιστεύει ότι θα χρειαστούν 1-2 χρόνια για να επιστρέψουμε σε μια υποτυπώδη «κανονικότητα». Μόλις ένα 24% θεωρεί ότι θα χρειαστούν περισσότερο από 2 χρόνια.

Εμβόλιο

Ενώ η πλειονότητα των μέσων μαζικής ενημέρωσης καταπιάνεται με το ζήτημα του εμβολίου, φαίνεται πως η μεγαλύτερη μερίδα του δείγματος δείχνει να μη θέτει το ζήτημα του εμβολιασμού σε προτεραιότητα: μόνο ένας στους 10 δηλώνει ότι ανησυχεί για αυτό. Μάλιστα το 25% πιστεύει ότι θα χρειαστεί περισσότερο από έναν χρόνο μετά τη διάθεση του εμβολίου για να πούμε ότι ζούμε με «ασφάλεια», ενώ ένα 28% πιστεύει ότι δεν θα επιστρέψουμε ποτέ σε μία «κανονικότητα» ανεξάρτητα της ύπαρξης εμβολίου, δίνοντας οι ίδιοι περισσότερη έμφαση στον αντίκτυπο που η πανδημία θα έχει στον μαζικό πληθυσμό όχι μόνο σε υγειονομικό επίπεδο αλλά, μακροχρόνια, στην οικονομία και την καταπάτηση των ελευθεριών.

«Εκείνοι με χαμηλό εισόδημα καταφεύγουν σε μοναχικές δραστηριότητες»

Ο Βαγγέλης Σκούρας ασχολείται με την έρευνα μάρκετινγκ και έχει δραστηριοποιηθεί στην Αγγλία, στο ιρακινό Κουρδιστάν και στην Ελλάδα. Πλέον, είναι επικεφαλής της εταιρείας Longlust που ιδρύθηκε πριν από περίπου έναν χρόνο και η οποία διεξήγαγε την έρευνα χαρτογράφησης των συναισθημάτων των Ελλήνων μέσα στην πανδημία. Συζητάμε μαζί του μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα ευρήματα της έρευνας της εταιρείας του

● Πώς επηρεάζουν οι ταξικές διαφορές και το εισόδημα στην πανδημία τους ανθρώπους;

Υπάρχουν πάρα πολλές ταξικές διαφορές. Στο τεχνικό κομμάτι, η ερώτηση ήταν: «σε μία κλίμακα από 0 έως 100 πού τοποθετείτε τον εαυτό σας συγκριτικά με το μέσο εισόδημα του πληθυσμού», δηλαδή δεν ρωτήσαμε το εισόδημα αλλά πώς ανταποκρίνεται το δείγμα σε σχέση με τον μέσο όρο. Οσο ανεβαίνει το ποσοστό στην κλίμακα του εισοδήματος, αυτό έρχεται σε απόλυτη συσχέτιση με το πόσο ο ερωτηθείς επηρεάζεται από την πανδημία.

Στις δραστηριότητες, για παράδειγμα, όσο χαμηλότερο το εισόδημα τόσο περισσότερο χρόνο θα περάσεις online ή με τα κατοικίδια, πρόκειται για μοναχικές δραστηριότητες. Εκείνοι με χαμηλό εισόδημα δεν έχουν ελπίδα για τη δουλειά τους, όμως θεωρούν θετική απόρροια της πανδημίας την αλληλεγγύη.

Οι άνθρωποι με υψηλότερα εισοδήματα, από την άλλη, έχουν περισσότερη ελπίδα στον εαυτό τους και ικανοποιούνται από την τηλεργασία. Τους έχοντες επίσης τους ενδιαφέρει η μακρο-εικόνα, το πώς θα πάει η οικονομία, οι αγορές, το χρηματιστήριο, ενώ τους μη έχοντες η μικρο-εικόνα, η δική τους οικονομική κατάσταση και της οικογένειάς τους.

● Τι διαφορές διακρίνετε στα συναισθήματα ανάλογα με το φύλο;

Από τις 4 ομαδοποιήσεις αυτό που φαίνεται είναι πως οι γυναίκες νιώθουν περισσότερο φόβο, ειδικά τον φόβο για την υγεία των δικών τους. Συναισθηματικά βάλλονται και επηρεάζονται από την υγειονομική πλευρά της πανδημίας. Αυτό έχει να κάνει με την κουλτούρα της ελληνικής κοινωνίας και τη θέση που έχει σε αυτήν η οικογένεια αλλά και με τον τρόπο που προβλήθηκε ο ιός, ότι πρέπει να προσέχουμε εμείς για να μην κολλήσουμε τους άλλους.

● Πώς ο ηλικιακός παράγοντας διαμορφώνει τα συναισθήματά μας αυτή την περίοδο; Τι χαρακτηρίζει τους νεότερους και τι τους μεγαλύτερους;

Τα νέα παιδιά είναι οι «στάσιμοι». Νιώθουν μοναξιά, πως έχει μπει φρένο στα όνειρά τους. Ούτε φοβούνται ούτε έχουν κάποιου είδους «αντισυστημικό μένος». Είναι σαν σε χειμερία νάρκη, έχουν ακινητοποιηθεί πλήρως. Μάλιστα έχει πολύ ενδιαφέρον πως στην ερώτηση «από πού παίρνεις ελπίδα», ελάχιστα νέα παιδιά απαντούν από την «οικογένεια», που συνήθως μάλιστα ζουν με αυτήν. Αν το συνδυάσουμε με το αίσθημα της μοναξιάς, στασιμότητας, το άγχος για την ψυχική τους υγεία, αυτό δείχνει πως υπάρχει χάσμα γενεών.

Από την άλλη, οι ηλικιακά μεγαλύτεροι, ειδικά οι άνδρες (άνω των 55) παρουσιάζονται είτε πιο θυμωμένοι είτε πιο ήρεμοι. Οι θυμωμένοι είναι εκείνοι που ανήκουν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Οι ήρεμοι, πάλι, είναι εκείνοι με τα υψηλότερα εισοδήματα, στην πλειοψηφία τους συνταξιούχοι, και νιώθουν ότι αν και όλα γύρω τους καταστρέφονται φαίνεται να παραμένουν ασφαλείς. Είναι πιο ευγνώμονες για αυτά που έχουν καταφέρει, και αυτό έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με το τι συμβαίνει στους νέους.