«Οι αιτιάσεις του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης φανερώνουν απλώς την έλλειψη ασφαλών πληροφοριών για τη Ροτόντα, την αβεβαιότητα για όσα συνέβησαν στη μακραίωνη ιστορία του μνημείου, αβεβαιότητα που έχουν και οι ειδικοί.
Οσα λέγονται είναι προσωπικές εκτιμήσεις, όπως και οι δικές μου, τις οποίες όμως θεωρώ πιο συμβατές με τα προβλήματα που θέτει το ίδιο το μνημείο».
Ο ομότιμος καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Γιώργος Βελένης, παρεμβαίνει μέσω της «Εφ.Συν.» στον δημόσιο διάλογο που έχει ανοίξει με αδόκιμο τρόπο και κυρίως με το πείσμα του μητροπολίτη Ανθιμου να μετατραπεί με οποιονδήποτε τρόπο ένα παλίμψηστο μνημείο τριών θρησκειών, αρχιτεκτονικών ρυθμών, καλλιτεχνικών εκφράσεων, πολιτιστικής και κοινωνικής ιστορίας σε ενοριακό ναό.
Και όπως τονίζει χαρακτηριστικά, «η Ροτόντα είναι μνημείο, πρέπει να παραμείνει ως τέτοιο και να τελούνται σ’ αυτό λελογισμένες πολιτιστικές εκδηλώσεις με αυστηρά κριτήρια, ενώ σε ό,τι αφορά τη χρήση του από την Εκκλησία κανείς δεν θα είχε αντίρρηση να χρησιμοποιείται σε επετειακές εκδηλώσεις».
Ο κ. Βελένης θυμίζει ότι:
«Η Ροτόντα κηρύχθηκε επισκοπικός ναός στα χρόνια του Θεοδοσίου, όταν αυτός επέβαλε τον χριστιανισμό και “καιγόταν” ειδικά για τη Θεσσαλονίκη, στην οποία οι αρχαίες θρησκείες αποτελούσαν κυρίαρχο σώμα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Θεσσαλονίκη της περιόδου αυτής από τις περίπου 300 σαρκοφάγους που έχουν βρεθεί και αποτελούν μια χαρακτηριστική απεικόνιση της κυρίαρχης τάξης στην πόλη, μόλις δύο ανήκαν σε χριστιανούς.
Το μνημείο ήταν ένα Πάνθεον, ανήκε δηλαδή στον αυτοκράτορα -όπως όταν κατασκευάστηκε στα χρόνια του Γαλερίου-, οπότε ήταν εύκολο για τον Θεοδόσιο να την παραχωρήσει.
Γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε αυτούσια, χωρίς καμιά προσθήκη, το πολύ πολύ να έβγαλαν τα αρχαία αγάλματα που την κοσμούσαν. Ετσι λειτούργησε περίπου δύο αιώνες».
Στα τέλη του 5ου ή τις αρχές του 6ου αιώνα μετατράπηκε σε κανονικό ναό με την προσθήκη της κόχης του ιερού που μέχρι τότε κοίταγε προς Βορρά και ενός νάρθηκα ενώ διακοσμείται και ο τρούλος με ψηφιδωτά κορυφαίας τέχνης.
Οπως υποστηρίζει ο κ. Βελένης:
«Η κόχη του ιερού διατάραξε τη στατική ισορροπία, ένα μέρος του τρούλου έπεσε -δεν ξέρουμε πότε ακριβώς έγινε αυτό-, οπότε η χρήση του εγκαταλείφθηκε.
Το σίγουρο είναι πως λειτουργεί ως απλός ναός, αλλά μόνο το κομμάτι της προσθήκης του ιερού μετά την εικονομαχία.
Υστερα δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε καμιά πηγή. Την ξαναβρίσκουμε στην οθωμανική κατάκτηση όταν μετατρέπεται σε τζαμί περί το 1590, ενέργεια που μάλλον έσωσε το κτίριο από ολική κατάρρευση του τρούλου».
Μετά το 1912 η Ροτόντα λειτουργεί για λίγο ως ναός, καθώς η συμφωνία κυβέρνησης και Εκκλησίας μετέτρεπε σε μουσείο την Αχειροποίητο.
Υστερα ο τοπικός επίσκοπος προτίμησε -γιατί άραγε- να κάνει ξανά εκκλησία την Αχειροποίητο και δόθηκε η Ροτόντα στο κράτος ως μουσείο, οπότε άρχισαν και οι ανασκαφές.
«Είναι χαρακτηριστικό», σημειώνει ο κ. Βελένης, «ότι δεν υπάρχει ούτε μία πηγή που να αναφέρει σε ποιον άγιο ήταν αφιερωμένη η Ροτόντα. Οι αναφορές για τον Αγιο Γεώργιο γίνονται λόγω της γειτνίασης με το εκκλησάκι του Αγίου που υφίσταται μέχρι σήμερα.
Αλλοι έλεγαν των αγγέλων ή αρχαγγέλων αλλά κι αυτό είναι αυθαίρετο, βασίζεται μόνο σε μια περιγραφή ενός περιηγητή ο οποίος όμως περιγράφει εντυπωσιασμένος τους αγγέλους του τρούλου. Οι παλιοί Θεσσαλονικείς όμως την έλεγαν “βωμό”, όρος που πηγάζει από το κυκλικό της σχήμα».
Τα ψηφιδωτά
Ερεθιστική είναι η προσέγγιση που κάνει ο καθηγητής, την οποία ανακοίνωσε πριν από λίγο καιρό σε εκδήλωση του Βυζαντινού Μουσείου, για τα κενά ανάμεσα στα ψηφιδωτά του μνημείου.
Τα ψηφιδωτά της Ροτόντας αναπτύσσονται σε τρεις ζώνες.
Στην πρώτη και μεγαλύτερη βρίσκονται οι μάρτυρες ή οι απόστολοι, ακολουθούν οι άγγελοι και, τέλος, στον τρούλο είναι η Δόξα του Χριστού με τους αρχαγγέλους.
«Υποθέτω», λέει ο κ. Βελένης, «ότι ανάμεσα στη δεύτερη ζώνη και την κορυφή υπήρχε απεικόνιση του ζωδιακού κύκλου».
«Στις αποκαταστάσεις που έγιναν έχουμε μια “αμηχανία”, καθώς οι συντηρητές δεν ξέρουν πώς να γεμίσουν τα κενά που προκύπτουν. Τα στοιχεία όμως λένε ότι στον κάθε άγιο αναφέρεται ο μήνας της εορτής του. Ανά δύο μάρτυρες αναγράφεται ο ίδιος μήνας, επομένως δεν έχουμε ένα απλό μηνολόγιο, αφού έχουμε το ίδιο σχήμα σε αλληλουχία μηνών. Αλλά το ζεύγος αυτό καταγράφεται στο Πασχάλιο Χρονικό, όπου δηλώνονται οι εμβόλιμοι μήνες και είναι ο κύκλος βάσει του οποίου υπολογιζόταν το Πάσχα. Ηταν ένας συνδυασμός της σελήνης (το παλιό ημερολόγιο, πολυθεϊστικών θρησκειών) και του ήλιου που αντιπροσώπευε το Ιουλιανό ημερολόγιο. Τα ψηφιδωτά έγιναν με αυτή τη λογική και εξ αυτού συνάγω λογικά και προτείνω ότι το πιθανότερο είναι ο ναός να ήταν αφιερωμένος στην Ανάσταση του Κυρίου. Διαθέτουμε παραστάσεις σε χειρόγραφα που περιγράφουν τέτοιους κύκλους».
Το επόμενο Σαββατοκύριακο ο κ. Βελένης πρόκειται να μιλήσει στη Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία με θέμα «Εμπνευση και δημιουργία στη Βυζαντινή Αρχιτεκτονική».
