Η πολεμική οικονομία θα «καταπιεί» και τα κονδύλια της Ερευνας

Η Ευρώπη δεν έχει προλάβει ακόμα να εμπεδώσει το «πολεμικό διάγγελμα» της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, πόσο μάλλον να καταλάβει τι ακριβώς σημαίνει το σχέδιο «ReArm Europe» και πώς αυτό θα εφαρμοστεί σε συνθήκες ύψιστης προτεραιότητας, όπως τουλάχιστον κατέστησε σαφές η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οπως και να έχει όμως, ο στρατιωτικός «επανεξοπλισμός» ή η «ετοιμότητα» -«Readiness»- της Ευρώπης, όπως μετονομάστηκε λόγω των αντιδράσεων, προχωρά με ιλιγγιώδεις ταχύτητες.

Πρώτο «θύμα» στον δρόμο για την «επαναφορά της Ευρώπης στην ηγεσία της στρατιωτικής ισχύος», το χρηματοδοτικό πρόγραμμα για την Ερευνα και την Καινοτομία, γνωστό ως «Horizon». Αυτόν τον καιρό γίνονται σκληρές διαβουλεύσεις για το μέλλον του προγράμματος και ειδικότερα αν θα συνεχίσει να υπάρχει ως αυτοτελές χρηματοδοτικό πρόγραμμα ή θα μπει στο γιγαντιαίο Ταμείο Ανταγωνιστικότητας, ύψους 800 δισ. ευρώ, το οποίο ήδη έχει προσανατολιστεί προς την ενίσχυση της πολεμικής βιομηχανίας. Οι συζητήσεις έχουν ήδη προκαλέσει «εμφύλιο» ανάμεσα στα δύο βασικά όργανα της Ενωσης, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο.

Για το ίδιο θέμα σε αρκετές χώρες έχει ανοίξει η συζήτηση, ενώ ομοσπονδίες ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων καθώς και μεμονωμένα ευρωπαϊκά ανώτατα ιδρύματα έχουν αντιδράσει έντονα. Ηδη υπάρχει ανοιχτή επιστολή διαμαρτυρίας προς την Ε.Ε. την οποία μέχρι τώρα έχουν υπογράψει 120 πρυτάνεις από χώρες της Ευρώπης. Στην Ελλάδα δεν ακούγεται τίποτα. Ούτε από την κεντρική διοίκηση ούτε από τις αρχές των Ιδρυμάτων. Μόνον κάποιοι πανεπιστημιακοί που παρακολουθούν τις ευρωπαϊκές εξελίξεις άρχισαν να κινητοποιούνται εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας.

Η εξαγγελία για τη Στρατηγική Ατζέντα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το διάστημα 2024-2029, που «τοποθετεί την έρευνα και την καινοτομία στην καρδιά της ευρωπαϊκής οικονομίας», επιβεβαιώνει όλους τους φόβους αφενός για τη συμπίεση όλων των κοινωνικών στόχων αλλά και πολλών κρίσιμων οικονομικών κλάδων της Ε.Ε. έναντι της -πρωτόγνωρης για τα μεταπολεμικά δεδομένα- πολεμικής στροφής της ευρωπαϊκής οικονομίας και αφετέρου για αυτόματη συρρίκνωση της πραγματικά ανταγωνιστικής και καινοτόμας έρευνας. Το συντριπτικό ποσοστό χρηματοδότησης της έρευνας στα Πανεπιστήμια προέρχεται από την Ευρωπαϊκή Ερευνα. Οι ΕΛΚΕ των ελληνικών Ιδρυμάτων, για παράδειγμα, αντλούν το 95% των προϋπολογισμών τους από κοινοτικούς πόρους.

Το ζήτημα της ανανέωσης ή όχι του προγράμματος «Horizon» μετατρέπεται σ’ ένα από τα πρώτα πεδία σύγκρουσης στους κόλπους της Ε.Ε. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει για την επόμενη δημοσιονομική περίοδο το νέο Πρόγραμμα-Πλαίσιο για την Ερευνα και την Καινοτομία, με προϋπολογισμό 220 δισ. ευρώ, να ενσωματωθεί στο υπερταμείο των 800 δισ. ευρώ που θα συμβάλει, όπως υποστηρίζει, «γενικότερα στην αυτονόμηση και τόνωση της ευρωπαϊκής οικονομίας» και ειδικότερα στην πολεμική οικονομία. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαφωνεί και αντιστέκεται. Προς το παρόν τουλάχιστον. Είναι προφανές ότι η Ερευνα και Καινοτομία χάνοντας την αυτόνομη χρηματοδότησή τους και μπαίνοντας σ’ ένα πολυταμείο -αναπόφευκτα και με όρους ακραίου ανταγωνισμού- αυτομάτως συρρικνώνεται και αναγκάζεται να καλύψει βραχυπρόθεσμους και χαμηλούς οικονομικούς και ακαδημαϊκούς στόχους έναντι των υψηλών και υπερεπειγουσών προτεραιοτήτων, όπως τώρα την ενίσχυση της βιομηχανίας του πολέμου.

Η σύγκρουση μαίνεται

Οι αντιμαχόμενες πλευρές βασίζονται σε μελέτες και εκθέσεις που πιστοποιούν τους στόχους τους

Πώς θα γίνει να μην υποβαθμιστεί η πραγματικά πρωτοποριακή ακαδημαϊκή έρευνα και καινοτομία και να μη διαιρεθεί προς όφελος (μόνο) της καινοτόμου στρατιωτικής τεχνολογίας; Πώς θα γίνει να μην αλλοιωθεί, να μην αλλάξει χαρακτηριστικά η προτεραιότητα για την καινοτομία και να μην αποκτήσει βαθιά εξάρτηση από τα πολιτικά κέντρα ακριβώς επειδή η Ευρώπη βρίσκεται στο κέντρο ενός «ταραχώδους γεωπολιτικού πλαισίου»;

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόσφατα παρουσίασε την έκθεση «Align, Act, Accelerate». Σκοπός, όπως τουλάχιστον διατυπώνεται στο κείμενο, είναι «η υποβολή συγκεκριμένων στρατηγικών συστάσεων για την ενίσχυση των προγραμμάτων Ερευνας και Καινοτομίας (Ε&Κ) της Ε.Ε. στο μέλλον». Βασιζόμενη σε δεδομένα από το «Horizon Europe» και το «Horizon 2020», υπογραμμίζει την «ανάγκη αναπροσαρμογής των χρηματοδοτικών πλαισίων για την ταχύτερη ανάπτυξη και αξιοποίηση καινοτόμων λύσεων σε κρίσιμους τομείς, με σκοπό την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της στρατηγικής αυτονομίας της Ευρώπης». Ωραία ακούγεται. Ομως στα ψιλά γράμματα αποκαλύπτονται κι άλλοι, όχι τόσο αγαθοί σκοποί ή έστω όχι τόσο ευνοϊκοί για το μέλλον της ακαδημαϊκής έρευνας, την ανταγωνιστικότητά της και την ανταπόκρισή της στις μακροχρόνιες και υψηλές προκλήσεις, πέραν της υπερεπείγουσας πολεμικής αναβάθμισης και των όψιμων ευρωπαϊκών ηγετικών φιλοδοξιών.

«Σε ένα ταραχώδες γεωπολιτικό πλαίσιο η Ευρώπη δεν πρέπει να μείνει πίσω. Γι’ αυτό η έρευνα και η καινοτομία πρέπει να τοποθετηθούν στην καρδιά της οικονομίας» υποστηρίζει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ομως όσο κατανοητός μπορεί να φαίνεται, άλλο τόσο επικίνδυνος μπορεί να εξελιχθεί ο σκοπός της αναρρίχησης της Ε.Ε. στο βάθρο της ηγεσίας σε ό,τι αφορά την έρευνα, την υψηλή τεχνολογία, την καινοτομία. Πέραν των πολιτικών προεκτάσεων, του φόβου για τον χειρισμό των αποφάσεων και τις ταχύτητες λήψης αυτών από τα πολιτικά κέντρα, η ευρωπαϊκή πρακτική δεν μπορεί να δώσει εγγυήσεις ούτε αυτονομίας ούτε επιτυχούς επιτελικής διαχείρισης μιας οραματικής φιλοδοξίας, όπως είναι η απογείωση της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης.

Ερωτήματα

Τι μπορεί να εμποδίσει τον αμείλικτο εσωτερικό οικονομικό ανταγωνισμό που πολύ γρήγορα θα ξεσπάσει; Πώς θα διασφαλιστεί η ακεραιότητα του Προγράμματος-Πλαισίου για την Ερευνα και Καινοτομία; Τα κονδύλιά του; Η διαφάνεια στη διαχείριση; Η αυτοτελής στρατηγική στόχευση; Πού και πώς θα χωρέσει η «Οικονομία της Γνώσης» που, υποτίθεται, αποτελεί βασικό πυλώνα της ευρωπαϊκής πολιτικής και ανάπτυξης; Και εν τέλει πώς θα γίνει να μην υποβαθμιστεί η πραγματικά πρωτοποριακή ακαδημαϊκή έρευνα και καινοτομία και να μη διαιρεθεί προς όφελος (μόνο) της καινοτόμου στρατιωτικής τεχνολογίας; Πώς θα γίνει να μην αλλοιωθεί, να μην αλλάξει χαρακτηριστικά η προτεραιότητα για την καινοτομία και να μην αποκτήσει βαθιά εξάρτηση από τα πολιτικά κέντρα ακριβώς επειδή η Ευρώπη βρίσκεται στο κέντρο ενός πράγματι «ταραχώδους γεωπολιτικού πλαισίου»; Μόνο ο Τραμπ δεν θα έκανε τέτοιες σκέψεις, ο οποίος στο κάτω κάτω προεδρεύει των ΗΠΑ που έχουν διανύσει τεράστια απόσταση στην καινοτομία.

Ενα από τα βασικά επιχειρήματα που προβάλλει η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι το «Χάσμα Καινοτομίας» από τις ΗΠΑ και την Κίνα, ξεχνώντας όμως ότι και οι δύο υπερδυνάμεις αλλά ειδικά η Κίνα -ως η ταχύτερη τεχνολογική υπερδύναμη στον κόσμο- μεγάλωσε αυτό το χάσμα υπέρ της με τρόπο ακριβώς αντίθετο από αυτόν που η κ. Φον ντερ Λάιεν τόσο βιαστικά προτείνει τώρα για την Ευρώπη. Επένδυσε τεράστια κονδύλια στο ευρύτερο πεδίο της Ερευνας και της Τεχνολογίας. Ο Τραμπ, εντάξει, δεν πολυνοιάζεται για θεσμούς ή ώριμες πολιτικές γνώσης και επιστήμης. Συρρικνώνει το υπουργείο Παιδείας, μειώνει δραστικά χρηματοδοτήσεις Πανεπιστημίων όπως του Columbia. Ο άλλος γίγαντας όμως το έκανε αλλιώς. Παρ’ όλα αυτά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με την Πυξίδα Ανταγωνιστικότητας, την περιβόητη «Compasitness Compass», φιλοδοξεί να αναπτύξει μαγικές ταχύτητες προκειμένου να φτάσουμε στην κορυφή. Μέχρι τώρα πάντως μόνο ο Τραμπ προσφεύγει σε κόλπα μαγικά.

● Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο από την πλευρά του τον προηγούμενο μήνα ενέκρινε με μεγάλη πλειοψηφία την έκθεση «Ehler» (9/2/2025), η οποία (όχι χωρίς κριτική στη μέχρι τώρα διαχείριση και αξιοποίηση του «Horizon») εισηγείται, ανάμεσα σε άλλα, την απελευθέρωσή του από αυτούς που «ασκούν πολιτική». Οπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, «το Πρόγραμμα-Πλαίσιο πρέπει να χρηματοδοτήσει επιστήμη και καινοτομία που πάει πέρα κι από την πιο άγρια φαντασία αυτών που χαράσσουν πολιτική. Κι αυτό δημιουργεί λύσεις που ποτέ δεν θα σκεφτόμασταν για προβλήματα που ακόμα δεν έχουν αναγνωριστεί. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει μπροστά να μπουν οι επιστήμονες, οι ερευνητές και οι πρωτοπόροι φτιάχνοντας εκείνοι τον προγραμματισμό και επιλέγοντας τα καλύτερα έργα. Η συγκέντρωση του προγραμματισμού σ’ ένα Ταμείο Ανταγωνιστικότητας θα πετύχαινε το ακριβώς αντίθετο. Ενώ το Πρόγραμμα-Πλαίσιο 10 μπορεί και θα παίξει έναν κρίσιμο ρόλο για την ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα, δεν θα πρέπει να καθοδηγείται από αυτήν. Θα πρέπει να καθοδηγείται από την επιστήμη, την έρευνα και τις επιχειρήσεις βαθιάς εξειδίκευσης».

Οπως υπογραμμίζεται, «χωρίς αυτό το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, κάθε ατζέντα για μακροπρόθεσμη και βιώσιμη ανταγωνιστικότητα στερείται κάθε θεμελίωσης. Μόνο αν βάλουμε την Ερευνα και την Καινοτομία στην πρωτοπορία μπορούμε να περιμένουμε ότι θα συμβάλει στην ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα. Η Ερευνα και Καινοτομία είναι μακράς διάρκειας προϋπόθεση για ανταγωνισμό, όχι λύση βραχυπρόθεσμη».

Την ίδια στιγμή πολλοί Ευρωπαίοι παράγοντες λένε πως οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δεν βρίσκουν σύμφωνες αρκετές από τις υπηρεσίες ακόμα και στο εσωτερικό της Ε.Ε. Παράλληλα όλο και ενισχύονται οι πληροφορίες ότι υπάρχουν αντιδράσεις και έντονες αμφιβολίες για το εγχείρημα και από πολλούς συντηρητικούς ευρωβουλευτές και πολιτικούς.

● Οι πρώτες αντιδράσεις των Πανεπιστημίων δείχνουν σαφώς τη θέση των άμεσα εμπλεκομένων. Λένε όχι. Και γνωρίζουν καλά πώς να το εξηγήσουν. Οι μεγάλες ομοσπονδίες των ερευνητικών Πανεπιστημίων έστειλαν άμεσα ανοιχτή επιστολή προς την Ευρωπαία επίτροπο. Λένε:

«Η Compasitness Compass δεν μπορεί να αναπτύξει ένα όραμα που θα διατύπωνε μια πρωτοποριακή πολιτική Ε&Κ ως το ουσιαστικό θεμέλιο μιας αποτελεσματικής πολιτικής ανταγωνιστικότητας. Θα αποτύχει στους στόχους της εάν δεν θρέψει τα θεμέλια της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης, την επιστημονική της αριστεία. [...] Σε κάθε περίπτωση η ακεραιότητα του ΠΠ10 πρέπει να διαφυλαχθεί, για να αξιοποιηθούν οι εξαιρετικές, πρωτοποριακές ιδέες των ερευνητών μας. [...] Στο σημερινό τεταμένο γεωπολιτικό κλίμα, περισσότερο από ποτέ, η διεθνής συνεργασία και η επιστημονική διπλωματία πρέπει να είναι και να παραμένουν βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής Ε&Κ. Ως εκ τούτου σας προτρέπουμε να επεκτείνετε τα εργαλεία συνεργασίας που χρειάζεται η Ε.Ε. για την παγκόσμια ανταγωνιστικότητά της μέσω εταιρικής σχέσης με στενά συνδεδεμένες χώρες. Η ικανότητά μας να συνεργαζόμαστε, συμπεριλαμβανομένων των κρίσιμων τεχνολογιών, είναι ένα μοναδικό πλεονέκτημα που επιτρέπει σε όλους τους συνεργάτες να υπερβαίνουν το βάρος τους και αποτελεί κρίσιμο αντίβαρο στον απομονωτισμό και την επιθετικότητα».

Αργά αντανακλαστικά από την Ελλάδα

«Η υπαγωγή της έρευνας σε έναν υπερσυγκεντρωτικό φορέα θα υποβαθμίσει την ορατότητα, το αποτύπωμα, την αυτοτελή στρατηγική στόχευση αλλά και τη διαχειριστική διαφάνεια των κονδυλίων έρευνας, εντάσσοντάς τα σε μια κολοσσιαίων διαστάσεων χρηματοδοτική χοάνη στην οποία η έρευνα θα διαγκωνιστεί με πολλές άλλες προτεραιότητες και τελικά θα υποβαθμιστεί»

Οι πρώτες ελληνικές αντιδράσεις καταγράφονται, προς το παρόν, σε ελάχιστες κινήσεις πανεπιστημιακών. Πρώτη η «Συσπείρωση Πανεπιστημιακών» -από τον χώρο της ευρύτερης ανανεωτικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς- εξέδωσε ανακοίνωση «Για τη διατήρηση, τη διεύρυνση και τον επαναπροσδιορισμό της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης της έρευνας». Επισημαίνοντας ότι «Οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την επόμενη δημοσιονομική περίοδο στοχεύουν στην άκριτη ενσωμάτωση του επόμενου Προγράμματος-Πλαισίου για την Ερευνα και την Καινοτομία (10th Research Framework Programme) σε ένα νέο γιγαντιαίο Ταμείο Ανταγωνιστικότητας από το 2028 και μετά», τονίζει: «Η υπαγωγή της έρευνας σε έναν υπερσυγκεντρωτικό φορέα θα υποβαθμίσει την ορατότητα, το αποτύπωμα, την αυτοτελή στρατηγική στόχευση αλλά και τη διαχειριστική διαφάνεια των κονδυλίων έρευνας, εντάσσοντάς τα σε μια κολοσσιαίων διαστάσεων χρηματοδοτική χοάνη στην οποία η έρευνα θα διαγκωνιστεί με πολλές άλλες προτεραιότητες και τελικά θα υποβαθμιστεί».

Ακολούθησε η Κίνηση Πανεπιστημιακών ΔΙΠΑΚ (που αναφέρεται στο ΚΚΕ), ανακοινώνοντας ότι «σε επίπεδο ΕΕ, δρομολογούνται πλέον τεράστια ποσά προς την πολεμική οικονομία, 800 δισ. ευρώ είναι η πιο πρόσφατη πρόβλεψη. Ποσά που αφαιρούνται από άλλα χρηματοδοτικά εργαλεία, από άλλες προτεραιότητες (π.χ. μισθούς, συντάξεις, υγεία, παιδεία, πρόνοια) – καθ’ υπόδειξη του ΓΓ του ΝΑΤΟ. Δημιουργούνται νέα χρηματοδοτικά εργαλεία (όπως το EDF, το ReArm Europe), νέα «οικοσυστήματα καινοτομίας» (όπως το εγχώριο ΕΛΚΑΚ) με έμφαση στα συστήματα διττής χρήσης – που αγκαλιάζουν ένα μεγάλο εύρος ερευνητικών αντικειμένων και υποτάσσουν το μεγαλύτερο μέρος της ερευνητικής δραστηριότητας σε πολεμικές προδιαγραφές, ενώ ταυτόχρονα «απεντάσσουν» άλλα αντικείμενα και τα καταδικάζουν σε μαρασμό».

Να θυμίσουμε ότι το Πρόγραμμα «Ορίζοντας Ευρώπη» είναι το 9ο κατά σειρά χρηματοδοτικό πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Ε.Ε.) για δραστηριότητες Ερευνας και Καινοτομίας (Ε&Κ). Ανακοινώθηκε επίσημα από την Ε.Ε. στις 2 Φεβρουαρίου 2021 και έχει διάρκεια έως το 2027 με προϋπολογισμό που θα ανέλθει στα 95,5 δισ. ευρώ. Διαδέχτηκε το «Ορίζοντας 2020», το οποίο χρηματοδότησε σχεδόν 35.000 έργα στα οποία συμμετείχαν 40.000 οργανισμοί.

Πάντως το βασικό ερώτημα παραμένει ανοιχτό: Γιατί η πολεμική φρενίτιδα άρχισε να μεταδίδεται σαν επιδημία στους κόλπους της Ε.Ε.; Είναι γεγονός ότι η Ευρώπη αλλάζει. Ομως δεν διευκολύνουν την κατανόηση, ούτε τον καθησυχασμό δηλώσεις όπως της κ. Φον ντερ Λάιεν ότι «η Ευρώπη ήταν πάντα ένα σχέδιο ειρήνης και θα είναι πάντα ένα σχέδιο ειρήνης. Αλλά πρέπει να είσαι δυνατός για να μπορέσεις να διατηρήσεις την ειρήνη». Ακόμη λιγότερο, δηλώσεις από άλλους Ευρωπαίους πολιτικούς, όπως του Ιταλού Ματέο Σαλβίνι, αντιπροέδρου της κυβέρνησης, που απάντησε στην επίτροπο ως εξής: «Είναι μια Γερμανίδα που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των Γερμανών. Μας είπαν ότι το χρέος δεν μπορεί να αναληφθεί. Αν τώρα, ξαφνικά, ανακαλύπτουμε ότι έχουμε χώρο για χρέος, εγώ σίγουρα δεν το κάνω για να πάω να αγοράσω όπλα στη Γερμανία. Οπως συμβαίνει, ορισμένες γερμανικές αυτοκινητοβιομηχανίες μετατρέπονται σε πολεμικές εταιρείες». Βέβαια η Μελόνι κρατάει τις ισορροπίες, αλλά ήταν εκείνη που μαζί με τον Ισπανό πρωθυπουργό Σάντσεθ ζήτησαν το «Rearm» ν’ αλλάξει όνομα και αμέσως εισακούστηκαν.

Είναι τελικά όλα θέμα ερμηνείας; Ακόμα και οι πρωτοβουλίες της προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που κατ’ άλλους αυτό που κάνει στην πραγματικότητα είναι να υπακούει τον Τραμπ, αναλαμβάνοντας τα βάρη που της φορτώνει εντός του ΝΑΤΟ; Ακόμα και ο αναπάντεχος τρόπος οικονομικής ανάκαμψης μέσω της πολεμικής βιομηχανίας (Γερμανίας και Γαλλίας); Τα συμφέροντα μεγάλων παικτών ή μονοπωλίων στα κράτη-μέλη; Ο,τι κι αν σημαίνουν όλα αυτά, όλοι ξέρουν ότι τα παιχνίδια με τα όπλα πολλές φορές έχουν προκαλέσει «ατυχήματα» στους δρόμους της ασφάλειας και της σταθερότητας.