Κατασκευάζοντας τη μη ετεροκανονική συνθήκη στη δημοφιλή κουλτούρα

Η ομοφυλοφιλία και ακόμα περισσότερο η κουίρ κουλτούρα ήταν πάντα μια βολική πλατφόρμα για να παρατηρούμε τον κοινωνικά μη αποδεκτό Αλλο. Πολλώ δε μάλλον όταν ο «εξωτικός» ή «προβληματικός» μη ετεροφυλόφιλος Αλλος είναι η ιστορική προσωπικότητα του Μάνου Χατζιδάκι ή ο αγαπητός και δημοφιλής Γιώργος Μαρίνος.

Στην Ελλάδα έχουμε κινηθεί πολιτισμικά από την κωμική αντίληψη της ομοφυλοφιλίας μέσα από τον Μικέ και τον Ζορζ Τσάπελα, μια αντίληψη που κυριαρχούσε μέχρι και τη δεκαετία του ’80, στον «χαριτοδιπλωμένο», «κουνιστό» Γιάννη των «Απαράδεκτων» της δεκαετίας του ’90 και στις ομόφυλες σχέσεις σε δημοφιλείς σειρές όπως «Η Πολυκατοικία» και η «Μοντέρνα Οικογένεια». 

Παρότι διανύσαμε πολιτισμικά και κοινωνικά μια μεγάλη περίοδο για να φτάσουμε σήμερα στη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, δεν μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι οι διακρίσεις έχουν αμβλυνθεί σε μεγάλο βαθμό, εφόσον ακόμα λογοκρίνονται αναπαραστάσεις μη ετεροφυλοφιλικής σεξουαλικότητας. Οι ελληνικές τηλεοπτικές εκπομπές που προέβαλλαν πλάνα από το τραγούδι της Dana International στη φετινή Eurovision θόλωσαν το πλάνο με τα φιλιά των ομόφυλων ζευγαριών, ενώ το ΕΣΡ απέρριψε το διαφημιστικό σποτ του Athens Pride δύο φορές το 2016. 

Οι διαφορές στον βαθμό ορατότητας και ενσωμάτωσης της ομοφυλοφιλίας και του κουίρ έχουν να κάνουν με τις πολιτισμικές, ιστορικές και πολιτικές συγκυρίες στις διαφορετικές κουλτούρες, ακόμα και με την εκτεταμένη χρήση των κοινωνικών δικτύων. Κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, η φιγούρα του ομοφυλόφιλου διεθνώς ήταν μια καρικατούρα, ο κουνιστός (swishy). Για να είναι ενσωματωμένη η φιγούρα του ομοφυλόφιλου στην πλοκή, έπρεπε να παρουσιάζεται ως κοινωνικά έκπτωτη ή ως αυτοσαρκαζόμενη εξαιτίας της υποτιθέμενης ιδιαιτερότητάς του. 

Στη δεκαετία του ’70, όταν πια οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες σχεδόν το απαιτούν, είναι κυρίως η μουσική βιομηχανία που δείχνει τον δρόμο προς την ολοένα αυξανόμενη ορατότητα της κουίρ κουλτούρας. Παραδείγματα: οι Village People με τραγούδια όπως το YMCA και το Go West και καλλιτέχνες όπως ο Ντέιβιντ Μπάουι, η πιο εμβληματική ανδρόγυνη περσόνα που αποδόμησε τα έμφυλα στερεότυπα, εξοικειώνοντας τη δυτική κουλτούρα με την αφήγηση του κουίρ και του γκλαμ ροκ. 

Κατά τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 το HIV/AIDS αποτελεί ένα επίκαιρο κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα που διευρύνει και εντείνει τις συζητήσεις για την ομοφυλοφιλία. Μπορεί ο Φρέντι Μέρκιουρι να μη δήλωσε ποτέ δημόσια ότι είναι ομοφυλόφιλος, αλλά ο θάνατός του από AIDS και κυρίως η διαχείριση της καλλιτεχνικής του προσωπικότητας συνέβαλαν στην αύξηση της ορατότητας της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Πολλοί καλλιτέχνες ενσωμάτωσαν την μη ετεροφυλόφιλη ταυτότητά τους στη δημόσια και καλλιτεχνική τους ζωή, όπως ο Ελτον Τζον.

Αλλοι, όπως η Νταϊάνα Ρος, που κυκλοφόρησε το I’m coming out, δεν φοβήθηκαν ότι θα καταστραφεί η καριέρα τους, αν συνδεθεί με τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Ο Τζορτζ Μάικλ, παρότι μίλησε δημόσια για τη σεξουαλική του ταυτότητα μόλις το 1998, αφού είχε συλληφθεί για σεξουαλική δραστηριότητα σε δημόσιες τουαλέτες του Μπέβερλι Χιλς, εδραιώθηκε ακόμα περισσότερο ως σημαντική μορφή της κοινότητας. Επίσης η Μαντόνα εισήγαγε στη δεκαετία του ’90 το στοιχείο του ομοερωτισμού στην ποπ μουσική, με το βίντεο κλιπ του τραγουδιού Erotica, και συνεχίζει μέχρι σήμερα να συμβάλλει σημαντικά στην εξοικείωση με την μη ετεροκανονική συνθήκη διεθνώς. 

Κατά τη δεκαετία του ’90, η κουίρ κουλτούρα γίνεται ευρύτερα ορατή σε διεθνές επίπεδο, μπαίνοντας σταδιακά στα σπίτια μέσω της τηλεόρασης. Σειρές όπως το Queer as folk, το Will & Grace, το Ellen, παρουσιάζουν τις λεσβίες και τους ομοφυλόφιλους ως αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού ιστού.

Ειδικά η περίπτωση της Ελεν Ντετζένερις και του χαρακτήρα Ελεν στην ομώνυμη σειρά, που έκαναν το 1997 ταυτόχρονα την αποκάλυψη της λεσβιακής ταυτότητάς τους (coming out) στη σειρά και στην πραγματικότητα, δίχασε τους τηλεθεατές και στέρησε δημοφιλία και επαγγελματικές προοπτικές στην Ελεν Ντετζένερις επί σειρά ετών.

Ομως προετοίμασε σε μεγάλο βαθμό τη νίκη της τρανς Dana International στη Eurovision το 1998, εμπλουτίζοντας τις κοινωνικές αναπαραστάσεις με την ορατότητα μιας επιτυχημένης τρανς γυναίκας και αναδεικνύοντας ακόμη περισσότερο τον ετήσιο διαγωνισμό τραγουδιού σε γεγονός που ενσωματώνει την κουίρ συνθήκη. 

Στη δεκαετία του 2010, συμβαίνουν γεγονότα όπως η βράβευση της Ελεν Ντετζένερις από τον πρόεδρο Ομπάμα για τη συμβολή της στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, η βράβευση του RuPaul Charles (RuPaul’s Drag Race) ως του καλύτερου οικοδεσπότη ριάλιτι σόου στα βραβεία Emmy το 2016, η αύξηση των δημοφιλών σειρών με αισθητά περισσότερους ΛΟΑΤΚΙ+ χαρακτήρες και το φετινό Met Gala με θέμα το καμπ, που αποτέλεσε φόρο τιμής στην κοινότητα. 

Σε πολιτικό επίπεδο, όλο και περισσότερες χώρες νομοθετούν το σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών και τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου. Ως εκ τούτου, η νίκη της Κοντσίτα στη Eurovision το 2014 συνέπεσε τόσο με τέτοιου είδους πολιτικές συγκυρίες όσο και με την εντεινόμενη κοινωνική και πολιτική συμμετοχή της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας σε διεθνές επίπεδο. 

Οι διαδρομές αυτές, τόσο σε εγχώριο όσο και σε διεθνές επίπεδο, εδράζονται στον τρόπο που είναι κατασκευασμένες οι αναπαραστάσεις ζητημάτων φύλου και σεξουαλικότητας ήδη από τον 18ο αιώνα. Αν η σεξουαλικότητα είναι μια συνθήκη που από τον 18ο αιώνα συζητιέται κυρίως ως πρόβλημα όταν εισέρχεται στη δημόσια σφαίρα, αυτό γίνεται ακόμη πιο έντονο για την ομόφυλη σεξουαλικότητα και τις κουίρ έμφυλες ταυτότητες. 

*Επιστημονική συνεργάτιδα Τμήματος ΕΜΜΕ, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο τεύχος «Αόρατη Ιστορία: Διαδρομές, βιώματα, πολιτικές των ΛΟΑΤΚΙ+ στην Ελλάδα», που κυκλοφόρησε με την «Εφ.Συν.» -  Σαββατοκύριακο στις 8 Ιουνίου 2019. Μπορείτε να διαβάσετε τα κείμενα σε ηλεκτρονική μορφή επιλέγοντας το αντίστοιχο λινκ από τον κατάλογο περιεχομένων που ακολουθεί ή να ξεφυλλίσετε και να διαβάσετε ολόκληρο το τεύχος στην εφαρμογή issuu μετά τον κατάλογο περιεχομένων. 

Περιεχόμενα Τεύχους

● Εισαγωγή, σελ. 2

● Νίκος Μυλωνάς (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Ένας «φίλος της Ντόροθυ» στην Ελλάδα, σελ. 3

● Σόνια, Λεσβίωμα, σελ. 4

● Ι.Κ., Το ζητούμενο είναι το τέλος της ντροπής, σελ. 4

● Αρης Μπατσιούλας, 20th Century Boy, σελ. 5

● Ρηνιώ Συμεωνίδου, Το υπέροχα ποικιλόμορφο φάσμα του βιολογικού φύλου: Ιντερσεξ παιδιά και άνευ όρων αγάπη, σελ. 6

● Ελενα – Ολγα Χρηστίδη, Μεγαλώνοντας σε μια κουίρ οικογένεια τη δεκαετία του ‘90, σελ. 7

● Αννα Κουρουπού, Συγγρού… σελ. 8

● PASSPORT, Καμία ομοφοβική στολή, καμία τρανσφοβική εντολή, καμία ρατσιστική εξουσία, σελ. 9

● Μπέττυ Βακαλίδου, Το τρανς κίνημα όπως το έζησα, σελ. 10

● Θωμάς Ξωμερίτης, Ηρωική έξοδος, δύσκολη ελευθερία, σελ. 11

● Δήμητρα Τζανάκη, Από το 1871 μέχρι το 1950: Γενεαλογία φύλου και σεξουαλικότητας, σελ. 12-13

● Κώστας Γιαννακόπουλος, Μια διάχυτη ομοφυλοφιλία στη μεταπολεμική Ελλάδα, σελ. 14-15

● Θεοδόσης Γκελτής, Από το 1976 μέχρι το 1990, Το κίνημα για την απελευθέρωση της ομοφυλόφιλης επιθυμίας, σελ. 16-18

● Πάολα Ρεβενιώτη (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Όταν βάζεις τη φούστα δεν την ξαναβγάζεις, σελ. 18

● Χρήστος Ρούσος (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Στη φυλακή γνώρισα έρωτες που τους λέω κινηματογραφικούς, σελ. 19

● Ειρήνη Πετροπούλου, Από το 1990 μέχρι το 2004: Δράσεις, ορατότητα, συνεργασίες, σελ. 20 – 21

● Νέλη Καούνη, Από το 2005 μέχρι σήμερα: Εκρηξη ακτιβιστικής δραστηριότητας και ενδοσκόπηση, σελ. 22-25

● Λεσβιακή Ομάδα Αθήνας, 18 χρόνια, 700 συναντήσεις, σελ. 26

● Φίλιππος Παγάνης, Σπάζοντας το καλούπι, σελ. 27

● Γιώργος – Κυβέλη, Εξω από το δίπολο, σελ. 27

● Μενέλας, Επιζώντες της ετεροκανονικότητας: η πορνογραφία και εγώ, σελ. 28

● ΕΜΑΝΤΕΣ, ΛΟΑΤΚΙ+ πρόσφυγες: Μειονότητα μέσα στη μειονότητα, σελ. 29

● Νάνσυ Παπαθανασίου, Ελενα-Ολγα Χρηστίδη, Αμφισβητώντας την αυθεντία: τα κινήματα απέναντι στην «επιστήμη», σελ. 30-31

● Γιώργος Παπαδοπετράκης, Αντώνης Πούλιος, Το HIV/AIDS και η μετάδοση του στίγματος, σελ. 32-33

● Δέσποινα Χρονάκη, Κατασκευάζοντας τη μη ετεροκανονική συνθήκη στη δημοφιλή κουλτούρα, σελ. 34

● Γιώργος Σαμπατακάκης, Κουίρ σαν χώρα ή βγαίνοντας με κέφι από την ντουλάπα της Μεταπολίτευσης, σελ. 35

● Κωνσταντίνος Κυριακός, Για την ερωτική διαφορά στην ελληνική σκηνή: παραστάσεις με σημασία, σελ. 36-37

● Αν Πελεγκρίνι, Fuck Stonewall, σελ. 38-39

● Αλεξάνδρα Χαλκιά, Εχουν πράγματι αλλάξει τα πάντα;, σελ. 39

● Ελενα – Ολγα Χρηστίδη, Νάνσυ Παπαθανασίου, Ο δρόμος έχει τη δική σου ιστορία, σελ. 40