Τα δίδυμα αρχοντικά

Η Παλιά Πόλη, που απλώνεται σε περίπου 380 στρέμματα, είναι στην ουσία ένα ανοιχτό μουσείο που αποτυπώνει με ιδιαίτερο τρόπο την ιστορία της πολυπολιτισμικής θρακιώτικης πόλης. Συγκαταλέγεται στους μεγαλύτερους παραδοσιακούς οικισμούς της χώρας και ξαφνιάζει ευχάριστα τους επισκέπτες με τα γραφικά σοκάκια της και το μοναδικό μείγμα που δημιουργούν τα διατηρητέα σπίτια, αρχοντικά και ταπεινά εργατόσπιτα, με στοιχεία από την οθωμανική αλλά και τη δυτικοευρωπαϊκή αρχιτεκτονική.

Η Ξάνθη κατοικείται από τη Νεολιθική Εποχή όπως πιστοποιούν ευρήματα του 11ου π.Χ. αιώνα και υπήρξε σημαντικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, γνώρισε όμως μεγάλη άνθηση τον 17ο αιώνα λόγω παραγωγής και εμπορίας των εξαιρετικής ποιότητας καπνών της.

Από τότε η πόλη άρχισε να αποκτά λειτουργίες (τράπεζες, επιμελητήρια, ασφαλιστικές εταιρείες, κ.λπ.) και πολιτιστικές εκδηλώσεις υψηλού επιπέδου, που της εξασφάλισαν τον χαρακτηρισμό «Μικρό Παρίσι». Κυρίαρχο στοιχείο ήταν η αρμονική συνύπαρξη Ελλήνων, μουσουλμάνων και Εβραίων, που δεν διαταράχθηκε ούτε κατά τη μακρόχρονη οθωμανική κατοχή στη Θράκη, που διήρκεσε από το 1375 ώς το 1920.

Μελανές παρενθέσεις αποτελούν μόνον οι τρεις, ευτυχώς σύντομες, περίοδοι μεταξύ 1912 και 1920, κατά τις οποίες η περιοχή βρέθηκε υπό τον έλεγχο των Βουλγάρων, μετά από παραχώρηση των τουρκικών δυνάμεων κατοχής. Η παρουσία των περίφημων κομιτατζήδων συνδέθηκε με μεγάλες αγριότητες, γι' αυτό η απομάκρυνσή τους χαιρετίστηκε και από τη μουσουλμανική κοινότητα.

Η σημερινή γραφική Παλιά Πόλη δεν είναι πάντως τόσο παλιά. Ο δυναμικός παραδοσιακός οικισμός στο βόρειο άκρο της Ξάνθης ισοπεδώθηκε από τους μεγάλους σεισμούς του 1829. Πολύ γρήγορα όμως, λόγω των μεγάλων εσόδων από τα καπνά, άρχισε να αναπτύσσεται ως δυναμικό εμπορικό κέντρο. Υπήρχαν προξενεία της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ελλάδας, που μόλις είχε ανακηρυχθεί ανεξάρτητο κράτος αλλά τα σύνορά της έφταναν ώς τη Θεσσαλία.

Η οικονομική δυναμική της αποτυπώνεται στα σπίτια που κατασκευάστηκαν από τα μέσα του 19ου ώς τις αρχές του 20ού αιώνα. Δίπλα στα σπίτια των εργατών που δούλευαν στις μεγάλες καπναποθήκες, υπάρχουν τα μέγαρα της άρχουσας τάξης τα οποία έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς αποτελούν ένα μοναδικό μείγμα της παραδοσιακής θρακιώτικης αρχιτεκτονικής και στοιχείων των ευρωπαϊκών μεγάρων της Belle Epoque, της ιταλικής αναγέννησης και του γερμανικού ρομαντισμού.

Διατηρητέα

Ο αρχιτεκτονικός πλούτος της, που ευτυχώς διασώθηκε με αμελητέες «ανορθογραφίες», οδήγησε το 1978 στην κήρυξη ολόκληρης της Παλιάς Πόλης σε παραδοσιακό οικισμό. Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας συμπληρώθηκε το 1994, με την καταγραφή περίπου 1.000 διατηρητέων στα οποία απαγορεύεται η αλλοίωση της εξωτερικής όψης. Προστατεύονται επίσης τα πλακόστρωτα δρομάκια της.

Ξεχωριστό δείγμα αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι τα αρχοντικά των Αθανάσιου και Παντελή Κουγιουμτζόγλου, δύο αδελφών καπνεμπόρων που είχαν έδρα τους την Ξάνθη, αλλά οι δραστηριότητές τους έφταναν σε όλα τα οικονομικά κέντρα της εποχής.

Οι δίδυμες και συνεχόμενες κατοικίες τους, που βρίσκονται στη σημερινή οδό Αντίκα 5-7, άρχισαν να κατασκευάζονται το 1830 και ολοκληρώθηκαν σε μια διετία. Για άγνωστους λόγους, οι κοσμοπολίτες ιδιοκτήτες τους δεν ακολούθησαν τη θρακιώτικη παράδοση, αλλά προτίμησαν τις τότε κυρίαρχες ευρωπαϊκές τάσεις στην αρχιτεκτονική.

Στην εμπεριστατωμένη έκδοση του Λαογραφικού και Ιστορικού Μουσείου σημειώνεται ότι οι κατόψεις των δύο κτιρίων είχαν εκπονηθεί στη Ρωσία και σχεδιάστηκαν με κερί πάνω σε μεταξωτό ύφασμα, που έχει διασωθεί και φυλάσσεται στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών.

Στην πρόσοψή τους κυριαρχούν τα 26 ορθογώνια παράθυρα, που διαθέτουν κορνίζες από ανεπίχριστο οπτόπλινθο και λαξευμένο ψαμμίτη, ένα πέτρωμα της ευρύτερης περιοχής. Από τοπική πέτρα έχουν κατασκευαστεί και οι τοίχοι, ενώ την εξωτερική εικόνα συμπληρώνουν οι τριγωνικές απολήξεις της στέγης, τα μπαλκόνια με τα περίτεχνα κάγκελα και οι υδρορροές από χυτοσίδηρο.

Στο εσωτερικό του είναι εντυπωσιακή η χρήση του ξύλου και κυρίως οι θαυμάσια διατηρημένες οροφογραφίες, με την οδοντωτή ταινία που διατρέχει την περίμετρο των ταβανιών. Προστέθηκαν το 1866 και αποδίδονται σε Βαυαρούς και ντόπιους καλλιτέχνες.

Το 1968 το ένα από τα δύο αρχοντικά περιήλθε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών με τη διαθήκη της Ευαγγελικής Βάρδας Αναγνωστοπούλου, απογόνου της οικογένειας Κουγιουμτζόγλου, και στη συνέχεια παραχωρήθηκε στη Φιλοπρόοδο Ενωση Ξάνθης (ΦΕΞ) για να αποτελέσει την έδρα του μουσείου. Τα εγκαίνιά του έγιναν το 1975 και έναν χρόνο αργότερα αγοράστηκε και το διπλανό κτίριο, που ενοποιήθηκε με το αρχικό απόκτημα.

Στο ιστορικό κτιριακό συγκρότημα, που αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα, έχουν διαμορφωθεί 13 χώροι όπου παρουσιάζονται αυθεντικά δείγματα από την ιστορία της πόλης, αλλά και τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των πολιτών στην ευρύτερη περιοχή.

Τα πολύτιμα εκθέματα αποκτήθηκαν από την ΦΕΞ και δωρεές, ενώ έχουν ενδιαφέρον τα αρχεία μεγάλων επιχειρήσεων στα οποία αποτυπώνονται στοιχεία για οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα της περιοχής ώς τις αρχές του 20ού αιώνα.

1 Χαμάμ

Στην αυλή που βρίσκεται στο πίσω μέρος των δίδυμων αρχοντικών, οι αδελφοί Κουγιουμτζόγλου είχαν κατασκευάσει δύο χωριστά χαμάμ, που διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Υπάρχει επίσης ένα εκκλησάκι με απροσδόκητη ονομασία, το οποίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Ακίνδυνου και των συν αυτώ μαρτύρων. Ηταν πέντε αξιωματούχοι Πέρση βασιλιά, οι οποίοι το 330 ασπάστηκαν τον χριστιανισμό και υπέστησαν βασανιστήρια.

2 Η ΦΕΞ

Η Φιλοπρόοδος Ενωση Ξάνθης (ΦΕΞ) είναι μη κυβερνητικός φορέας, που ιδρύθηκε το 1952 και αποτελεί έκφραση της ιστορίας της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ανεξάρτητα από θρησκευτικές, κοινωνικές και φυλετικές ρίζες. Εκτός από το μουσείο, πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, της Κινηματογραφικής Λέσχης και του Πολιτιστικού Ραδιοφώνου, το οποίο στεγάζεται στο συγκρότημα Κουγιουμτζόγλου.

3 Με ιστορία

Η οδός και η πλατεία Αντίκα, που βρίσκονται στην Παλιά Πόλη της Ξάνθης, έχουν τη δική τους ιστορία. Οφείλουν το όνομά τους στον Ιωάννη Ευσταθίου (1883-1913), έναν Ξανθιώτη κουρέα που έγινε γνωστός ως Γιάγκος Αντίκας. Είχε μάθει την κομμωτική στη Γαλλία και ήταν αγαπητός στη νεολαία της εποχής. Συνελήφθη τον χειμώνα του 1912, μετά την κατάληψη της Ξάνθης από τους Βούλγαρους, οι οποίοι τον θεώρησαν συνυπεύθυνο για την παλιότερη δολοφονία ενός ομοεθνούς τους, που έγινε έξω το κατάστημά του. Το 1972 φιλοτεχνήθηκε η προτομή του, χωρίς όμως να δοθούν πολλές πληροφορίες για τις αμφιλεγόμενες ιστορίες που συνδέονται με τη ζωή του.