Στο αρχοντικό που «έκλεψε» ο Τσαρούχης

Το τρίφατσο αρχοντικό Μεταξά, που ξεδιπλώνεται ανάμεσα στις οδούς Γρηγορίου Λαμπράκη, Β. Γεωργίου Β' και Λουκά Ράλλη στην «καρδιά» του Πειραιά, εντυπωσιάζει με τον επιβλητικό όγκο των 1.500 τετραγωνικών του.

Από το 2005 ήταν για τους Πειραιώτες το σύμβολο της κομψότητας, καθώς αποτέλεσε τη ναυαρχίδα αλυσίδας ειδών ένδυσης, η οποία όμως κατέρρευσε τα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Ευτυχώς η ανακαίνιση που είχε κάνει η επιχείρηση διέσωσε όλα τα στοιχεία που κάνουν ιδιαίτερο το μέγαρο για το οποίο λίγοι γνωρίζουν ότι συνδέεται με τον Γιάννη Τσαρούχη (1910–1989).

Ο κορυφαίος ζωγράφος γεννήθηκε και έζησε ώς την εφηβεία του στον Πειραιά. Το οικογενειακό του σπίτι βρισκόταν ακριβώς απέναντι, στη διασταύρωση των οδών Λουκά Ράλλη και Β. Γεωργίου, αλλά δεν κατάφερε να αντισταθεί στην επέλαση της αντιπαροχής.

Ισως γι' αυτό, στο ντοκιμαντέρ του 1980 με τίτλο «Ο Πειραιάς του Τσαρούχη», με σκηνοθέτη τον Φώτο Λαμπρινό, είχε παρατηρήσει με πολύ πικρία πως «σπανίως λαός κατέστρεψε την πατρίδα του σαν ξένος κατακτητής».

Διασώθηκε όμως το αρχοντικό της αυστηρής θείας Δέσποινας, της συζύγου του Σπυρίδωνα Μεταξά, στο οποίο έζησε μερικά χρόνια όταν οι γονείς του είχαν αναγκαστεί να μετακομίσουν στην Ελβετία για λόγους υγείας.

Στα πολυσύχναστα σαλόνια του είχε δει από κοντά τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος τον ρώτησε αν έχει αποφασίσει τι θα γίνει όταν μεγαλώσει. «Ζωγράφος», του είχε απαντήσει με αυτοπεποίθηση ο τότε εξάχρονος Τσαρούχης.

Πρώτος ιδιοκτήτης της έπαυλης ήταν ο Σπυρίδων Μεταξάς (1852–1915), που γεννήθηκε στη Χαλκίδα, αλλά το 1873 εγκαταστάθηκε στον Πειραιά για να ασχοληθεί αρχικά με το εμπόριο και αργότερα να γίνει, μαζί με τα αδέλφια του, ο ιδιοκτήτης του πρώτου εργοστάσιου παραγωγής κονιάκ.

Εμβλημα της επιχείρησης ήταν ένα αρχαίο νόμισμα, που βρέθηκε κατά τις εργασίες θεμελίωσης της βασικής μονάδας, στην οδό Αριστείδου, στην πλατεία Καραϊσκάκη. Ξεκίνησε με κεφάλαιο μόλις 100.000 δραχμές για να εξελιχθεί γρήγορα σε μια ισχυρή επιχείρηση που έγινε γνωστή σε όλο τον κόσμο.

Η κατασκευή της έπαυλης στην «καρδιά» του Πειραιά, που ήταν θέμα γοήτρου για τον δυναμικό επιχειρηματία, ξεκίνησε το 1897 και ολοκληρώθηκε μέσα σε δύο χρόνια, με βάση τα σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ (1837–1923).

Ο πολυπράγμων αρχιτέκτονας γεννήθηκε στη Σαξονία, σπούδασε στη Βιέννη και ήρθε στην Αθήνα στην αρχή ως βοηθός του καθηγητή του, Θεόφιλου Χάνσεν, και γρήγορα έγινε ο αγαπημένος της άρχουσας τάξης. Ο Πειραιάς, με τον δυναμισμό που είχε αναπτύξει στα τέλη του 19ου αιώνα, είχε τραβήξει την προσοχή του.

Επέλεξε τη σημερινή πλατεία Αλεξάνδρας για να δημιουργήσει τη «συνοικία των επαύλεων», γνωστότερη ως «συνοικία Τσίλερ», στην οποία θέλησε να υλοποιήσει το όραμά του για μια σύγχρονη οικιστική ενότητα σε συνδυασμό με την επέκταση της δράσης του στον τομέα της παραγωγής δομικών υλικών. Εξελίχθηκε όμως σε οικονομικό «βατερλό» του...

Λίγα χρόνια νωρίτερα είχε προλάβει να αναλάβει τη σχεδίαση σημαντικών αρχοντικών στον Πειραιά, όπως των οικογενειών Πατσιάδου και Χριστοφή. Στην περίπτωση της έπαυλης Μεταξά, ο Τσίλερ αξιοποίησε το μεγάλο οικόπεδο για να κατασκευάσει ένα κτίριο με δύο ανεξάρτητες εισόδους.

Η βασική βρίσκεται επί της Γρηγορίου Λαμπράκη, διαθέτει μικρή αυλή με δύο φοίνικες και οδηγεί στον χώρο των περίπου 450 τετραγωνικών, όπου στεγάζονταν τα γραφεία του επιχειρηματία. Η δεύτερη πρόσβαση βρίσκεται επί της οδού Λουκά Ράλλη και συνδέεται κατευθείαν με τον όροφο όπου ήταν οι χώροι διαμονής.

Χαρακτηριστικό της επίσημης εισόδου είναι τα αγάλματα που στολίζουν τις δύο πλευρές της μαρμάρινης σκάλας, που καταλήγει σε ένα μικρό προστώο. Αγάλματα υπάρχουν σε διάφορα σημεία της αριστοτεχνικής περίφραξης της οροφής, ενώ την πρώτη κοντινή ματιά μονοπωλεί το μονόγραμμα του αρχικού ιδιοκτήτη πάνω σε μεταλλική επιφάνεια που συμπληρώνει μια σύνθεση από φύλλα αμπέλου.

Οι εσωτερικοί χώροι έχουν αναδιαμορφωθεί, αφού μετά τον θάνατο του Σπ. Μεταξά στέγασαν διάφορες χρήσεις. Στην αρχή, σε ένα μέρος του ισογείου, λειτούργησε επιχείρηση επίπλων, ενώ για πολλά χρόνια φιλοξένησε τις ναυτικές σχολές «Αναξαγόρα» και στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ιδιωτικό νηπιαγωγείο.

Ευτυχώς, η τελευταία διαμόρφωση για τις ανάγκες της εμπορικής αλυσίδας αποκάλυψε τον πλούσιο αρχικό διάκοσμο. Εντυπωσιάζουν τα ζωγραφιστά ταβάνια, στα οποία κυριαρχούν μοτίβα από τη φύση, κυρίως την άμπελο και οι γήινες αποχρώσεις. Στο κεντρικό σαλόνι δεσπόζει το μεγάλο τζάκι, που είναι επενδεδυμένο από χειροποίητα πλακάκια με πρωτότυπα σχέδια.

Για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ του Λαμπρινού ο Γιάννης Τσαρούχης είχε επισκεφθεί την έπαυλη Μεταξά και είχε περιγράψει με νοσταλγία τα σπουδαία έπιπλα που στόλιζαν τους χώρους του, τα χρυσοποίκιλτα κάδρα με φωτογραφίες μελών της οικογένειας Μεταξά. Τον είχαν εντυπωσιάσει οι μεγάλοι πίνακες, που αποτέλεσαν το έναυσμα για να ασχοληθεί με τη ζωγραφική.

Εχει ενδιαφέρον να ξανακοιτάξει κανείς τα έργα του για να διαπιστώσει ότι έχει «κλέψει» διακοσμητικά στοιχεία του μεγάρου, τα οποία πρωταγωνιστούν κυρίως στα περίφημα σκηνικά που εκπόνησε για θεατρικές παραστάσεις.

1. Σαν σήμερα

Η 22α Ιουνίου είναι η γενέθλιος ημέρα του Ερνέστου Τσίλερ, ο οποίος, λόγω του μεγάλου έργου του, έχει συχνά την τιμητική του σε αυτή τη στήλη, με τα κτίρια που αποτυπώνουν την ιστορία των ελληνικών πόλεων, των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων σε τελευταία ανάλυση. Ο Γερμανός αρχιτέκτονας, άλλωστε, αγάπησε τη χώρα μας, παντρεύτηκε Ελληνίδα και πέθανε στην Αθήνα, όπου βρίσκεται και ο τάφος του στο Α' Νεκροταφείο.

2. Εμπνευση

Ο Πειραιάς πρωταγωνιστεί σε πολλά έργα του κορυφαίου ζωγράφου. Αποτύπωσε τα αρχοντικά του, πολλά από τα οποία έχουν κατεδαφιστεί, και έχει εξομολογηθεί ότι οι πρώτες εικόνες του προέρχονται από τα σαλόνια της άρχουσας τάξης, στα οποία είχε ζήσει στα παιδικά του χρόνια. Χρόνια αργότερα, όμως, επέστρεψε στο λιμάνι και γνώρισε την πραγματική ζωή του, κυρίως τους ανθρώπους του μόχθου, που αποτύπωσε με το δικό του αναγνωρίσιμο ύφος.

3. Διατηρητέο

Η έπαυλη Μεταξά, που είναι από τα λίγα νεοκλασικά στο κέντρο του Πειραιά, έχει κριθεί διατηρητέα με υπουργική απόφαση του 1987 και προστατεύεται με αυστηρούς όρους για να μην αλλοιωθεί η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του ταυτότητα. Τελευταίος ιδιοκτήτης της είναι θυγατρική τραπεζικού ομίλου στο real estate, η οποία την αγόρασε πρόσφατα με τίμημα 4 εκατ. ευρώ.